Alergia na pyłki roślin

Prof. dr hab. med. Krystyna Obtułowicz, kierownik Zakładu Alergologii UJ CM Fot. Anna Kaczmarz

Lekarz radzi

Do kontaktu z niewidocznymi gołym okiem ziarnami pyłku roślin i spor grzybowych dochodzi drogą wziewną poprzez nos i oskrzela, a także poprzez błonę śluzową przewodu pokarmowego oraz drogą kontaktową - przez skórę i spojówki oczu.
Alergia pyłkowa, zwana także popularnie pyłkowicą, a dawniej gorączką sienną (hay fever), jest bardzo częstym, nawracającym sezonowo co roku schorzeniem, objawiającym się alergicznym zapaleniem błony śluzowej nosa i spojówek, nierzadko z napadami astmy oskrzelowej. Może pojawić się w każdym wieku, zarówno u kilkumiesięcznych dzieci, jak i u osób po 70. roku życia. Najczęściej jej pierwsze objawy ujawniają się jednak we wczesnym okresie szkolnym. W ujawnieniu i rozwoju choroby nierzadko odgrywają rolę czynniki genetyczne.
Najczęściej uczulają rośliny wiatropylne, zwłaszcza trawy, rzadziej drzewa, których - produkowany w ogromnych ilościach - pyłek jest bardzo lekki i może być przenoszony na duże odległości. Rośliny owadopylne rzadko bywają przyczyną pyłkowicy, ponieważ ich pyłek jest wytwarzany w małych ilościach, a duże ziarna skupiają się w ciężkich i lepkich masach.
Dolegliwości w przypadku uczulenia na pyłek jednej z roślin nie trwają zbyt długo, utrzymują się przez kilka tygodni, jednak gdy uczulenie wywołują różne rośliny, objawy alergiczne występują przez kilka miesięcy - od wiosny do jesieni. Najwcześniej,
już w lutym i marcu,
zaczyna pylić leszczyna i olcha (pojawiające się w tym czasie u osób uczulonych objawy kataru i kaszlu mylone są często z objawami przeziębienia). Brzoza, buk i dąb pylą na przełomie kwietnia i maja. Alergizujący pyłek traw unosi się w powietrzu w większej ilości co roku od końca maja, w czerwcu i lipcu, a pyłek chwastów od połowy lipca do września. Najczęściej uczulającym chwastem w Europie Środkowej jest bylica, która kwitnie od lipca do września. Problemem staje się w Europie, zwłaszcza w Austrii, na Węgrzech, Słowacji i Ukrainie, alergia na ambrozję. Spośród zbóż przyczyną choroby jest głównie pyłek żyta. Szczytowe stężenie tego alergenu występuje w maju i czerwcu, ale zmienia się ono co roku, w zależności od pogody i pory dnia, osiągając najwyższe wartości w dni wietrzne, suche i gorące.
Przy skłonności do uczulenia na pyłek roślin, zwłaszcza drzew, mogą wystąpić tzw. krzyżowe reakcje alergiczne z pokarmami, które powodują występowanie alergicznych odczynów - zwłaszcza odczynów obrzękowych jamy ustnej - po zjedzeniu niektórych owoców lub warzyw: jabłek, sałatek selerowych, brzoskwiń, świeżego soku z marchwi. Wiąże się to z uczuleniem chorego na te same substancje znajdujące się w ziarnach pyłku drzew i w pokarmach. Pojawia się zwykle wówczas szybko narastający świąd gardła, zaburzenie połykania, a nawet obrzęk języka i jamy ustnej, czasem katar, duszność.
Inne alergeny, obficie unoszące się w powietrzu, przewyższające liczebnością ziarna uczulającego pyłku roślin, to unoszące się latem w powietrzu zarodniki grzybów pleśniowych Cladosporium (od maja do sierpnia) i Alternaria (od lipca do września).
Spory grzybów, mające znacznie mniejsze rozmiary niż ziarna pyłku roślin, z łatwością przedostają się do oskrzeli, wywołując częściej niż alergeny roślinne kaszel i duszności - objawy charakterystyczne dla astmy oskrzelowej.
Rozpoznanie
Nawracające co roku w porze wiosenno-letniej objawy kataru, kichania, świądu oczu, nosa, gardła, łzawienie, obrzęk powiek, podrażnienie skóry, napady kaszlu, duszności są objawami typowymi dla alergii pyłkowej. Zdarza się jednak, że choroba pozostaje nieujawniona przez wiele lat, gdy objawy przypisuje się np. nawracającym przeziębieniom.
Najtrudniej jest podejrzewać alergię w sytuacji, gdy objawy nie występują bezpośrednio po kontakcie z określonym czynnikiem, lecz po upływie 6 czy 8 godzin. U człowieka koszącego trawę bez specjalnej osłony na twarzy, wykonującego tę czynność przez dłuższy czas, dopiero po kilku godzinach mogą pojawić się symptomy takie jak: ciężki oddech, uczucie szybko narastającej duszności. W przypadku osoby, która nie jest do takiej sytuacji przygotowana i nie ma przy sobie odpowiednich leków, mogą one prowadzić nawet do śmierci.
Każdy, kto podejrzewa, że cierpi na alergię pyłkową, powinien przede wszystkim zgłosić się do alergologa i wykonać odpowiednie specjalistyczne badania. Rozpoznanie alergii potwierdzane jest takimi badaniami, jak: skórne testy uczuleniowe (najlepszym czasem na ich wykonanie jest okres jesienny, poza sezonem pylenia - w okresie bezobjawowym u pacjenta); oznaczanie poziomu immunoglobulin IgE w surowicy; badania czynnościowe płuc.
Leczenie objawowe i odczulanie
Medycyna dysponuje obecnie dużym arsenałem leków i sposobów tzw. leczenia objawowego. Ten rodzaj terapii dzielimy na pomoc doraźną, którą powinien zapewnić choremu każdy lekarz podstawowej opieki zdrowotnej oraz leczenie przewlekłe, w tym także stosowane niekiedy w formie prewencji. W leczeniu objawowym stosowane są głównie leki przeciwalergiczne, najczęściej w postaci tabletek, ale także kropli donosowych, doocznych, podawanych we wszystkich rodzajach alergii, zarówno skórnej, jak i w alergicznych nieżytach nosa czy w astmie. Podstawowymi lekami objawowymi stosowanymi doraźnie, przewlekle czy też prewencyjnie w alergii pyłkowej są środki przeciwhistaminowe, zmniejszające reaktywność chorego na histaminę. W leczeniu objawowym istotne są płukania nosa, gardła, przemywania oczu, zmywanie ciała - czynności, które mechanicznie usuwają ziarna pyłku roślin znajdujące się na ciele chorego. Ważna jest także dieta. W niektórych przypadkach zachodzi potrzeba stosowania aerozoli sterydowych do nosa i wziewnie, o czym decyduje prowadzący lekarz.
Pomocne mogą być czasami leki z grupy tzw. antyleukotrienów (leukotrieny obok histaminy są także aktywnymi mediatorami reakcji alergicznej). Tego rodzaju preparaty podawane są w formie doustnej także w alergii skóry, nosa i w astmie.
Formą leczenia przyczynowego jest odczulanie (immunoterapia). Można je stosować w alergii zwanej IgE zależną, czyli takiej, w której we krwi chorego znajdują się przeciwciała IgE przeciw substancjom uczulającym. Odczulanie polega na podawaniu choremu substancji uczulających we wzrastających dawkach drogą iniekcji podskórnych (początkowo co tydzień, później co dwa do czterech tygodni, a następnie raz na 6 tygodni tzw. dawkę maksymalną) lub codziennie podjęzykowo przez minimum 3 do 5 lat. Jest to metoda pozwalająca obniżyć reaktywność ustroju, zahamować dalszy rozwój naturalny choroby. Prawidłowe leczenie farmakologiczne prowadzi do ustąpienia objawów choroby prawie u wszystkich pacjentów, ale nie daje całkowitego wyleczenia.
Immunoterapię należy rozpocząć przed sezonem pylenia (np. jesienią), ściśle według wskazówek lekarza. Długotrwałe leczenie wymaga wyjątkowej samodyscypliny pacjenta. Przerwanie kuracji, choćby na krótki okres, może zniweczyć cały wysiłek terapeutyczny.
Unikać alergenów
Poza odpowiednim leczeniem osoby dotknięte alergią sezonową powinny stosować się do wielu istotnych wskazówek, a więc: zminimalizować wychodzenie na łąki lub do lasu; po powrocie do domu ze spaceru obmywać twarz i ręce albo lepiej brać prysznic, usuwając z ciała drażniące i uczulające pyłki czy grzyby, a następnie zmienić ubranie; unikać wietrzenia i suszenia odzieży na zewnątrz; rzadziej otwierać okna w pomieszczeniach, zwłaszcza sypialniach; śledzić komunikaty na temat pojawiających się w środowisku substancji uczulających; umieć rozpoznawać możliwości występowania tzw. alergii krzyżowych; podróżować samochodem z zamkniętymi oknami; przebywać z dala od miejsc koszenia traw. Należy stosować okulary, maski, odpowiednie wyposażenie pomieszczeń (np. doprowadzenie wolnego od pyłku powietrza). Ograniczając ekspozycję na alergeny pyłku roślin, można osiągnąć zmniejszenie nasilenia objawów o 80-90 proc. albo zmniejszyć ilości zużytych leków o blisko 50 proc.
Trzeba też pamiętać, że duży wpływ na obecność pyłku roślin w aeroplanktonie mają warunki pogodowe. Najwyższe stężenia notowane są w pogodne, wietrzne dni. Opady deszczu oczyszczają powietrze z pyłku roślin. Ilość pyłku unoszącego się w atmosferze zmienia się również wraz z porą dnia.
Prognozy dotyczące stężenia pyłku roślin umieszczane są m.in. na stronach internetowych pod adresami: www.ptzca.pl, www.alergen.info.pl i www.astma.edu.pl
W naszym klimacie najwcześniej pylenie rozpoczyna się w części południowo-zachodniej kraju, a najpóźniej (z opóźnieniem około 10-14 dni) w części północno-wschodniej. Podobnie przesunięty jest również szczyt pylenia poszczególnych gatunków roślin. Dzięki stale uaktualnianym komunikatom pyłkowym, opracowywanym dla obszaru całej Europy, a także innych rejonów świata, można ograniczyć własną ekspozycję na alergeny, wyjeżdżając np. na urlop w okolicę, gdzie pylenie jeszcze się nie rozpoczęło albo już zakończyło bądź w wysokie góry (ponad 2000 m).
Alergia pyłkowa nie jest chorobą bezpośrednio zagrażającą życiu, ale w znaczny sposób może pogarszać co roku jego jakość przez wiele tygodni lub miesięcy. Zwykle - jeśli nie jest leczona - podlega tzw. naturalnemu rozwojowi. Objawy są coraz silniejsze, a liczba uczulających substancji coraz większa. Wczesne wykrycie i odpowiednie jej leczenie, poprzez indywidualny dobór terapii, umożliwi choremu łatwiejsze funkcjonowanie w najpiękniejszych miesiącach roku, od wiosny do jesieni.
Wysłuchała: Danuta Orlewska