Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu

Jadwiga Laskowska
Widok zamku w Krasiczynie – skrzydło zachodnie z bramą wjazdową, A.Röll, 1837
Widok zamku w Krasiczynie – skrzydło zachodnie z bramą wjazdową, A.Röll, 1837 fot. M. Michta
Ostatni magnacki księgozbiór. Zamek Królewski na Wawelu, dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w roku 2013 zakupił księgozbiór Sapiehów z Krasiczyna – ostatni tak pokaźny zbiór ksiąg pozostający w prywatnych rękach.

Jego olbrzymi walor wynika z obecności w nim dzieł o dużej wartości historycznej i kulturowej – starodruków polskich i obcych oraz druków z XIX-XX stulecia. Biblioteka, oprócz obrazów, militariów i wyrobów rzemiosła artystycznego, jest historycznym dziedzictwem materialnym Sapiehów zgromadzonym w ostatnich dwu stuleciach w zamku w Krasiczynie. Po zawirowaniach historycznych wiele obiektów znalazło swoje miejsce w Zamku Królewskim na Wawelu.

Kolekcjom Sapiehów zostały, w niedawnych czasach, poświęcone dwie wielkie ekspozycje. W roku 2011 Zamek Królewski na Wawelu zaprezentował wystawę „Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi” ,a w Pałac Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie „>Krzyże znaczą cnotę, a Strzała zwycięstwo…<. Sapiehowie – mężowie stanu, mecenasi sztuki i kolekcjonerzy”. Obecna, trzecia z kolei, przypomina o mniej znanym zainteresowaniu przedstawicieli tej rodziny – o bibliofilstwie.

Wiemy z przekazów historycznych o znakomitych księgozbiorach przechowywanych w dawnych siedzibach tego rodu. Wiele z nich uległo zagładzie podczas wojen, padały łupem żołnierzy, niszczono je i znikały bezpowrotnie w pożarach. Ich szczątki odnaleźć można w bibliotekach w Polsce i na Litwie do których zawędrowały z woli właścicieli.

Bibliotekę krasiczyńską można uznać za ostatnią tego rodzaju kolekcję, stworzoną i rozwijaną przez reprezentantów historycznego rodu. Ta magnacka rodzina wywodziła się z Litwy, a jej członkowie z linii – różańskiej (czerejskiej) i kodeńskiej(krasiczyńskiej), sprawowali w dawnej Polsce najważniejsze urzędy i odgrywali istotną rolę polityczną. Ich wysoka pozycja ekonomiczna pozwalała na podejmowanie na ogromną skalę mecenasowskich i kolekcjonerskich działań, realizowanych na obszarach Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Powstanie biblioteki w Krasiczynie zawdzięczamy Leonowi Ludwikowi Sapieże(1803-1878), późniejszemu marszałkowi Sejmu Krajowego we Lwowie. Zmuszony po powstaniu listopadowym do opuszczenia zaboru rosyjskiego postanowił osiąść w Galicji. Na nową siedzibę rodu wybrał zamek w Krasiczynie, który kupił w roku 1835.

Tę renesansową budowlę o charakterze obronnym, malowniczo położoną nad Sanem, wzniesiono w końcu XVI wieku na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem i basztami w narożach: Boską, mieszczącą kaplicę, Papieską, Szlachecką i Królewską. Zaniedbany wówczas zamek odnowił i wypełnił dziełami sztuki, pamiątkami historycznymi oraz gromadził księgozbiór i archiwum rodzinne. Pożar budowli w roku 1852 zniszczył w znacznym stopniu rezultaty jego działań. Szczęśliwie nietknięta pozostała biblioteka. O jej stan dbali kolejni Sapiehowie rezydujący w Krasiczynie.

Dołączali do niej zbiory z innych sapieżyńskich siedzib, wzbogacali zakupami. Opiekę nad książkami powierzano wykwalifikowanym bibliotekarzom. Pod koniec wieku XIX został opracowany inwentarz uporządkowanego i sklasyfikowanego zbioru. Około 15 000 woluminów dotyczących różnych dziedzin wiedzy, wydanych w języku polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim, podzielono na 17 działów tematycznych.

W roku 1903 synowie Adama Stanisława Sapiehy zawarli umowę gwarantującą niepodzielność zbiorów zamkowych, w tym biblioteki, zapewniając jej, jak się mogło wydawać, bezpieczną przyszłość. Zbiory sztuki i księgozbiór przetrwały w Krasiczynie I wojnę światową. Przed wybuchem II wojny światowej, w obawie przed ich zniszczeniem, Leon Aleksander Sapieha(1883-1944) zdecydował o wywiezieniu z Krasiczyna części wyposażenia zamku, wraz z biblioteką.

Początkowo przechowywano je w pobliskich folwarkach, a ostatecznie przewieziono do Krakowa i złożono w pałacu biskupim pod opiekę metropolity krakowskiego księcia Adama Stefana Sapiehy (1867-1951), stryja Leona Aleksandra. W tym miejscu i książki, i dzieła sztuki oraz rodzinne pamiątki przetrwały lata II wojny.

Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna trafiła na wawelskie wzgórze w dramatycznych okolicznościach. Działo się to w okresie natężenia stalinowskich represji, którym poddano społeczeństwo, oraz walki ówczesnych władz komunistycznych z kościołem katolickim w Polsce.

Podczas tzw. procesu kurii krakowskiej w roku 1952 księży z diecezji krakowskiej oskarżono o działalność szpiegowską, a „dowodami zdrady” były m.in. skonfiskowane przez Urząd Bezpieczeństwa w pałacu biskupim ruchomości, w tym dzieła sztuki złożone przez osoby spokrewnione z kardynałem Sapiehą. Wśród nich znalazły się - biblioteka, zbiory sztuki i pamiątki historyczne. Decyzją Urzędu Bezpieczeństwa i Ministerstwa Kultury zarekwirowane obiekty złożono w muzeum – Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu.

Większość z nich została z czasem rozdzielona pomiędzy państwowe muzea lub zwrócona kurii krakowskiej. Ksiąg pozostałych na Wawelu nie włączono do zasobów wawelskiego zbioru muzealnego; nieprawnie otrzymały one status depozytu. Zinwentaryzowany księgozbiór w roku 1973 został przeniesiony do zamku w Pieskowej Skale, filii wawelskiej instytucji. Pomieszczono go w specjalnie urządzonych salach bibliotecznych i magazynach.

W roku 1998 Michał Ksawery Sapieha (1930-2013), zamieszkały w Belgii, uzyskał unieważnienie wyroku sądowego z roku 1953, stając się właścicielem pamiątek rodzinnych przechowywanych w wawelskim zamku. Świadom historycznego znaczenia biblioteki, zaproponował nabycie jej przez Zamek Królewski na Wawelu.

Księgozbiór liczy około 14 000 pozycji inwentarzowych, dla których zachowano podział tematyczny z końca XIX wieku. Tworzą go dzieła z zakresu: religii, filozofii, polityki, ekonomii, geografii, medycyny, matematyki, techniki, gospodarki, rolnictwa, handlu, prawa, dotyczą podróży (w tym przewodniki), przyrody (ilustrowane zielniki), historii literatury, a także literatury pięknej i historii; są też słowniki i encyklopedie. Rękopisy i dublety zostały ujęte w osobne zespoły.

Proweniencje ksiąg są znane w odniesieniu do ponad 100 woluminów, o treści religijnej, ze zbiorów ks. Stanisława Drozdowskiego, proboszcza krasiczyńskiego w latach 1754-1777; 20 woluminów pochodzi z krasiczyńskiej biblioteki parafialnej, głównie z darów Ludwiki z Miniszchów Potockiej (1712-1785), właścicielki Krasiczyna od roku 1750; 50 - z biblioteki w Teofilpolu; 9 - z biblioteki Jana Fryderyka Sapiehy(1680-1751); 30 należało do Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny(1742-1816), 8 do jej syna Aleksandra Antoniego Sapiehy (1773-1812), a 12 do jego żony Anny Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny (1772-1859).

W skład tego księgozbioru weszły pozycje niegdyś należące do magnackich bibliotek: Czartoryskich w Puławach, Radziwiłłów w Nieświeżu, Zamoyskich w Oleszycach. Zapiski własnościowe i pieczęcie pozwalają prześledzić losy poszczególnych egzemplarzy. Pozycje wzbogacają piękne ekslibrisy, tłoczone techniką miedziorytniczą - Jana Fryderyka Sapiehy, autorstwa Johanna Friedricha Myliusa, Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, rytowane przez Jana Marcina Weisa(1738-1795), - Kazimierza Nestora Sapiehy (1757-1798)oraz toruńskiego pastora Krzysztofa Henryka Andrzeja Gereta (1686-1757).

Wystawa poświęcona krasiczyńskiej bibliotece Sapiehów, prezentująca niewielką cząstkę tego księgozbioru, jest pomieszczona w salach drugiego piętra zachodniego skrzydła zamku. W gablotach, nawiązujących kształtem do regałów, zaprezentowano najciekawsze okazy. Są wśród nich druki polskie i zachodnioeuropejskie, wydania luksusowe, w pergaminowych oprawach, wyposażone w liczne i piękne inicjały oraz ryciny z sygnaturami ich wykonawców. Jest to zagadnienie interesujące, oczekujące na badaczy tego aspektu staropolskiej kultury, warte podjęcia szczegółowych studiów.

Wśród starodruków polskich z XVI-XVII stulecia spotykamy dzieła wielu znanych i cenionych staropolskich autorów: prawników, historyków, kaznodziejów, poetów, wydane w cieszących się niegdyś wielką sławą oficynach krakowskich, gdańskich, wileńskich, poznańskich i lwowskich. Nie brak przekładów na język polski prac autorów zachodnioeuropejskich. Prezentowany na wystawie najstarszy starodruk polski - Statuty diecezji gnieźnieńskiej - pochodzi z roku 1513.

Na stronie tytułowej odnajdujemy drzeworyt z herbami Korab prymasa Jana Łaskiego (1456-1531) i Trzy Lilie kapituły gnieźnieńskiej. Do cennych zabytków należą tomy z drzeworytami przedstawiającymi herby, inicjały i portrety królewskie. W Statutach Zygmunta I, opublikowanych przez drukarnię Wietora w roku 1524, możemy zobaczyć przedstawienia królewskich małżonków: Bony Sforzy i Zygmunta I Starego.

Wśród wydawnictw obcych najstarszym drukiem są Dzieła Boże Firmiana Laktancjusza, które wydano w Wenecji w roku 1509. Karta tytułowa została opatrzona sygnetem drukarskim z wizerunkiem św. Jana Chrzciciela.

W tej grupie nie sposób pominąć wyróżniającego się zespołu luksusowych wydawnictw botanicznych, zwanych zielnikami. W sapieżyńskim zbiorze znajdują się monumentalne dzieła Johanna Wilhelma Weinmanna, z lat 1737-1745, Georga Dionysiusa Ehreta, z roku 1750, oraz Augustina Pyrame’a de Candolle, z lat 1799-1837. Edycje te reprezentują najwyższy poziom edytorski - typograficzne odbitki miedziorytowe były kolorowane ręcznie akwarelą i gwaszem.
Warto wymienić tom rycin poświęcony europejskim bataliom, wydany przez Petera Schenka (Amsterdam 1709)i zwrócić uwagę na łacińsko-arabskie wydanie Ewangelii (Florencja 1774). Pozycją wyjątkową jest muzykalium – libretto pierwszego aktu opery Emanuele’a d’Astorga Il Dafni (Wrocław 1726).

Badaczy heraldyki i genealogii zainteresują zapewne dzieła związane z tą tematyką. Odzwierciedlają one zainteresowanie historią, przez pryzmat poznania i utrwalenia dziejów własnych rodów. Szczególne miejsce zajmują tu Jan Fryderyk Sapieha i Józef Aleksander Jabłonowski (1711-1777), badacze historii i genealogii, literaci amatorzy.

Pierwszy utrwalił chwałę swego rodu poprzez galerię przodków – 76 malowanych wizerunków Sapiehów do kościoła Św. Anny w Kodniu, drugi opracowując tablice genealogiczne – monumentalne dzieło – zbiór 80 tablic rodów polskich i litewskich (Amsterdam 1743; Norymberga 1748). Ciekawostką jest Heraldyka, dedykowana Aleksandrowi i Michałowi Sapiehom, pasierbom Jabłonowskiego. To swoisty podręcznik zawierający m.in. informacje o poszczególnych elementach herbu, sposobie przedstawiania barw heraldycznych oraz metodach tworzenia drzew genealogicznych. Dodatkowo autor opracował i załączył planszę gry towarzyskiej uczącej zasad heraldyki.

Wśród woluminów opisujących dzieje Rzeczypospolitej są znakomite prace jak: Kroniki Jana Herburta (Bazylea 1571), Historia Polski Jana Długosza (Lipsk 1711), czy Historia Polski Aleksandra Gwagnina (Frankfurt 1584). Wielotomowy Atlas historyczny Nicolasa Gueudeville (Amsterdam 1708-1733)był bogatym źródłem wiedzy historyczno-geograficznej o świecie znanym w początkach wieku XVIII.

Miłośnicy koni zapewne odnajdą na wystawie traktat Krzysztofa Mikołaja Drohostajskiego Hippika abo o koniach (Kraków 1674). Księga, kilkakrotnie drukowana w XVII i XVIII wieku, stała się najpopularniejszym podręcznikiem, skierowanym do braci szlacheckiej. Zilustrowana licznymi rycinami obrazującymi pełną erudycji treść publikacji, a także elementy uprzęży.

Pasjonująco przedstawiają się książki podróżnicze zawierające wiele rycin przybliżających opisywane kraje, jak w Françoisa Sansona Podróż lub relacja o stanie Królestwa Persji (Paryż 1695), czy Nicolasa de Nicolaya Nawigacje, peregrynacje i podróże do Turcji (Antwerpia 1576). Bogato ilustrowane przewodniki - niemieckie Baedekera, Mayera i francuski Conty’ego – wydawane w XIX-XX wieku - ukazują pasje podróżnicze Sapiehów.

W księgozbiorze stosunkowo skromnie reprezentowana jest literatura, której wydania pochodzą głównie z wieku XVIII i XIX, choć nie brakuje w nim utworów wcześniejszych drukowanych w Polsce. Godne uwagi są - zbiór łacińskich pieśni lirycznych Andrzeja Kanona (Kraków 1643), z ryciną na frontyspisie symbolicznie przedstawiającą charakter tomu; -liryki Wespazjana Kochowskiego (Kraków 1674), dedykowane królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu, z malowniczą sceną rodzajową na frontyspisie.

Wydania zagraniczne reprezentują: Dekameron Baccacia (Wenecja 1590); książka ta łączy w sobie wartość wybitnego dzieła literatury włoskiej i weneckiej XVI-wiecznej sztuki edytorskiej; oraz sto lat później wydana powieść Miguela de Cervantesa Historia Don Kichota z La Manchy, z graficznym przedstawieniem bohatera i widokiem Amsterdamu w winiecie.

W ekspozycji wawelskiej znalazło się również kilka najciekawszych skórzanych opraw, w większości renesansowych, o bogatej dekoracji ornamentalnej. Unikatem jest oprawa wykonana z pergaminowej karty średniowiecznego kancjonału, pokrytej barwnym zapisem nutowym. Są również okładki z kurdybanu i wzorzystych tkanin.

Osobny zespół tworzą wydawnictwa z XIX stulecia i początku wieku XX, odzwierciedlające i zainteresowania, i potrzeby ówczesnych właścicieli Krasiczyna. Są to encyklopedie, słowniki, przewodniki turystyczne, a także modne i cenione czasopisma kulturalne i specjalistyczne, wydane w języku polskim i językach europejskich. Sporą grupę stanowią publikacje z autografami i dedykacjami dla Sapiehów oraz druki związane z instytucjami, w których działali członkowie rodziny.

Ekspozycję wzbogacają portrety przedstawicieli rodziny Sapiehów, którzy przyczynili się do rozwoju księgozbioru, oraz widoki Krasiczyna, siedziby rodu od XIX wieku.

Na wystawie „Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna w Zamku Królewskim na Wawelu” można zobaczyć omówione jak też wiele innych tytułów.

Wystawa czynna do 31.V.2014

wtorek-piątek 9.30-17.00, sobota, niedziela 10.00-17.00, poniedziałek – nieczynna

ostatnie wejście na godzinę przed zamknięciem wystawy

skrzydło zachodnie zamku, II piętro

Wydarzenia towarzyszące wystawie:

Wykłady otwarte:

3.IV.2014 Dramatyczne losy zbiorów Sapiehów – Jerzy T. Petrus

24.IV.2014 Książę Aleksander Antoni Sapieha oraz księgi z działu botanicznego jego biblioteki – Ewa Mikołajska

15.V.2014 Mecenat i kolekcjonerska działalność Sapiehów z Krasiczyna – prof. dr hab. Maria Kałamajska-Saaed

17.00, sale edukacyjne w budynku nr 7, udział bezpłatny, bez rezerwacji

Niedzielne zwiedzenie wystawy z kustoszem: 13 IV, 25 V 2014

13.00, zwiedzanie w cenie biletu, obowiązuje rezerwacja

Warsztaty plastyczne dla dzieci

12.IV .2014 W pracowni kaligraficznej

10.V.2014 Do kogo należy ta książka? O tajemniczych exlibrisach

godz. 11.00, dzieci 9-12 lat

dzieci 3 zł, dorośli 6 zł (dzieci uczestniczą w zajęciach wraz z opiekunami), obowiązuje rezerwacja

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na dziennikpolski24.pl Dziennik Polski