Były więzień Auschwitz Marian Turski i edukatorka Beata Machul-Telus z Nagrodą Nieobojętności Oświęcimskiego Instytutu Praw Człowieka

- Nazwa i idea Nagrody nawiązują do słów Mariana Turskiego wypowiedzianych 27 stycznia 2020 r. w Muzeum Auschwitz podczas 75. rocznicy wyzwolenia niemieckiego obozu zagłady. Jego wezwanie – „Nie bądź obojętny” – poruszyło wielu ludzi w Polsce, Europie i na całym świecie. Uświadomili oni sobie, że z gruntu intymna przypowieść ofiary o najmroczniejszym okresie XX wieku odnosi się tak naprawdę do teraźniejszości i przyszłości. Ma przy tym wydźwięk ponadnarodowy, ponadkulturowy, uniwersalny. Wynika z troski o los kolejnych pokoleń, a przede wszystkim o to, by prawa człowieka nie były już nigdy deptane – wyjaśnia kierująca OIPC dr Alicja Bartuś. Dodaje, że z uwagi na okoliczności wygłoszenia wspomnianej mowy, laureaci nagrody ogłaszani są symbolicznie tuż przed przypadającą 27 stycznia rocznicą oswobodzenia Auschwitz.

- Kiedy rok temu przemawiałem w Auschwitzu, nie spodziewałem się – choć o tym najbardziej marzyłem w duchu – że moje słowa znajdą tak szeroki oddźwięk wśród młodych. Jestem szczęśliwy, że i w prezydenckiej kampanii wyborczej i w akcji obronnej LGBT przeciw szkalowaniu, i podczas Strajku Kobiet – wielokrotnie moje słowa znalazły się na transparentach. Nie będę ukrywał, że nagroda OIPC sprawia mi radość. Ale proszę mi uwierzyć, że jest coś jeszcze ważniejszego. Bo jeżeli idea jaką przedstawiasz, znajduje zwolenników, jeżeli staje się pałeczką, którą ludzie przekazują sobie w tym biegu sztafetowym jakim jest życie – czy to nie jest właśnie największa nagroda i satysfakcja dla pomysłodawcy?

– pyta wzruszony Marian Turski.

27 stycznia 2020 r. mówił on w Auschwitz: „Nie bądźcie obojętni, kiedy jakakolwiek mniejszość jest dyskryminowana, ponieważ istotą demokracji jest to, że większość rządzi, ale demokracja i na tym polega, że prawa mniejszości muszą być chronione jednocześnie. Nie bądźcie obojętni, kiedy jakakolwiek władza narusza przyjęte umowy społeczne już istniejące. Bądźcie wierni jedenastemu przykazaniu: Nie bądź obojętny. Bo jeżeli nie..., to się nawet nie obejrzycie, jak na was, jak na waszych potomków jakiś Auschwitz nagle spadnie z nieba”.

- Te słowa pozostaną z nami na zawsze: jako przestroga, jako testament, ale przede wszystkim – jako napomnienie i zobowiązanie. Ich autor był więc dla nas naturalnym pierwszym kandydatem do Nagrody Nieobojętności OIPC. „Nie bądź obojętny” stało się dla wielu „jedenastym przykazaniem”. Reagowanie na wszelkie, nawet pozornie błahe, przejawy zawężania praw człowieka, deptania godności, ma podstawowy cel: niedopuszczenie do powtórki z Auschwitz. Musimy stale przypominać, że nieledwie parę pokoleń temu my, ludzie, kroczyliśmy w kierunku koszmaru wolno i systematycznie, a budowniczy machiny zagłady czerpali swą siłę z naszej obojętności na poszerzanie obszarów przemocy i niegodziwości

– wyjaśnia dr Alicja Bartuś.

Dodaje, że równie ważna, jak nieustanne przypominanie o przyczynach tragedii i apelowanie do ludzkich sumień, jest systematyczna i skuteczna edukacja obywatelska, od najmłodszych lat. Ludzie muszą znać i rozumieć znaczenie prawa człowieka, by się o nie upominać, a kiedy wymaga tego czas – mądrze reagować. Stąd nagroda dla Beaty Machul-Telus – za „działania na rzecz ochrony praw człowieka i obywatela, krzewienie idei wielokulturowości oraz przeciwdziałanie dyskryminacji, a także za aktywne i przynoszące konkretne efekty wspieranie edukacji dzieci najbiedniejszych krajów Afryki Subsaharyjskiej: Beninu i Togo.”

- Edukacja antydyskryminacyjna i wielokulturowa, którą się zajmuję, to otwieranie drzwi do innych światów, pokazywanie piękna różnorodności, ale też uświadamianie konieczności zwalczania własnych demonów: stereotypów, uprzedzeń, nienawiści wobec inności. Kiedy wraz z edukacją zmieniamy nasze postawy, zaczynamy dostrzegać więcej problemów, ale też więcej możliwości ich rozwiązywania. Stajemy się mniej obojętni. To ważne, abyśmy mieli oczy i umysły szeroko otwarte. To właśnie ciekawość świata, dostrzeganie zarówno jego piękna, jak i potworności, angażowanie się w zmiany uwierających nas stanów rzeczy, czyni nas lepszymi ludźmi – we wszystkich wymiarach

– podkreśla Beata Machul-Telus.

Nagroda Nieobojętności OIPC jest formą uhonorowania osób, które w sposób szczególny przyczyniają się do upowszechniania idei praw człowieka i wartości humanizmu, inspirują innych do działań na tym polu, pobudzają ludzką aktywność w celu tworzenia i ustawicznego umacniania społeczeństwa obywatelskiego, edukują dzieci, młodzież i dorosłych pod kątem praktycznego stosowania i popularyzowania praw człowieka. Nagroda przyznawana jest w dwóch kategoriach:

• POSTAĆ – za wzorcową postawę i wybitny dorobek w obszarze krzewienia i umacniania w społeczeństwie idei praw człowieka.
• INSPIRACJA - za wytrwałe i skuteczne działania edukacyjne oraz inspirowanie innych do obywatelskiej aktywności opartej na idei praw człowieka.

Nagroda dla Mariana Turskiego za „odwagę i niezłomność w przypominaniu tego, co dla ludzi trudne, a dla człowieka najważniejsze; za nieobojętność i rozpalanie w innych nieobojętności; za pokojowy marsz przez życie – w intencji praw człowieka – od Litzmannstadt Ghetto i Birkenau, przez Selmę i Montgomery, po Muzeum Polin i poruszające świadectwo podczas obchodów 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz; za mądre ostrzeganie przed znieczulicą i brakiem reakcji na zło, które skłoniło do obywatelskiego myślenia i aktywności na rzecz respektowania praw człowieka wielu młodych ludzi w Polsce i na świecie”.

Marian Turski (wypowiedź z 25 stycznia 2021 r.): - Nie będę ukrywał, że nagroda OIPC sprawia mi radość. Ale proszę mi uwierzyć, że jest coś jeszcze ważniejszego. Bo jeżeli idea jaką przedstawiasz, znajduje zwolenników, jeżeli staje się pałeczką, którą ludzie przekazują sobie w tym biegu sztafetowym jakim jest życie – czy to nie jest właśnie największa nagroda i satysfakcja dla pomysłodawcy?

Kiedy rok temu przemawiałem w Auschwitzu, nie spodziewałem się – choć o tym najbardziej marzyłem w duchu – że moje słowa znajdą tak szeroki oddźwięk wśród młodych. Jestem szczęśliwy, że i w prezydenckiej kampanii wyborczej i w akcji obronnej LGBT przeciw szkalowaniu, i podczas Strajku Kobiet – wielokrotnie moje słowa znalazły się na transparentach.
Pozwólcie, że powołam się na najświeższy przykład. Przed kilkoma dniami, w drugą rocznicę zabójstwa prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza, opublikowano wywiad z jedną z najważniejszych postaci życia duchowego w Polsce, natchnionym kaznodzieją i pisarzem, z dominikaninem, o. Ludwikiem Wiśniewskim. Zapytano go: Jak zwalczać „truciznę nienawiści”, obecną na ulicach, w mediach, w parlamencie i Kościele? Czy znalazł ojciec jakąś receptę? Ojciec Ludwik odpowiedział: Jak zwalczać? Trzeba ją wytykać palcami. I dodał, że wryły mu się w pamięć moje słowa: Nie bądźcie obojętni, kiedy widzicie zło […] bo jeżeli nie, to się nawet nie obejrzycie jak na waszych potomków jakieś Auschwitz spadnie nagle z nieba. A potem o. Ludwik dodał: W tym samym duchu pisał Bruno Jasieński. Swoją książkę „Zmowa obojętnych” opatrzył mottem: „Nie bój się wrogów, w najgorszym razie mogą cię zabić. Nie bój się przyjaciół, w najgorszym razie mogą cię zdradzić. Strzeż się obojętnych – nie zabijają i nie zdradzają. Ale za ich milczącą zgodą mord i zdrada istnieją na świecie”. […]
Chciałbym Ojcu Ludwikowi podziękować za przypomnienie postaci Brunona Jasińskiego, zapomnianego poety i pisarza, komunisty, rozstrzelanego przez Stalina. I jeszcze tyle dodam, że trzy książki beletrystyczne, które ukształtowały moją tożsamość jako nastolatka – to były: „Płomienie” Stanisława Brzozowskiego, „Niebo w płomieniach” Jana Parandowskiego i „Palę Paryż” Brunona Jasieńskiego.

Nagroda dla Beaty Machul-Telus za „działania na rzecz ochrony praw człowieka i obywatela, krzewienie idei wielokulturowości oraz przeciwdziałanie dyskryminacji, a także za aktywne i przynoszące konkretne efekty wspieranie edukacji dzieci najbiedniejszych krajów Afryki Subsaharyjskiej: Beninu i Togo”.

Beata Machul-Telus ((wypowiedź z 25 stycznia 2021 r.): „OIPC to miejsce szczególne. Promowane przez niego wartości są uniwersalne i aktualne w każdej rzeczywistości. Przyznane mi wyróżnienie za NIEOBOJĘTNOŚĆ, to piękne podsumowanie prowadzonych przeze mnie od lat działań edukacyjnych.

Pierwszą osobą, którą uhonorowano tą niezwykłą nagrodą jest wspaniały i niezwykły człowiek - Marian Turski. Wyróżnienie w towarzystwie Pana Turskiego, to dla mnie ogromny zaszczyt.Edukacja antydyskryminacyjna i wielokulturowa, którą się zajmuję to przestrzeń wielowymiarowa. To otwieranie drzwi do innych światów, pokazywanie piękna różnorodności, ale też uświadamianie konieczności zwalczania własnych demonów. Demonów stereotypów. Demonów uprzedzeń. Demonów nienawiści wobec inności. Kiedy wraz z edukacją zmieniamy nasze postawy, zaczynamy dostrzegać więcej. Dostrzegamy więcej problemów, ale też więcej możliwości ich rozwiązywania. Stajemy się mniej OBOJĘTNI. To ważne abyśmy mieli oczy i umysły szeroko otwarte. To właśnie ciekawość świata, dostrzeganie zarówno jego piękna, jak i potworności, angażowanie się w zmiany uwierających nas stanów rzeczy, czyni nas lepszymi ludźmi. Lepszymi we wszystkich wymiarach”.

Statuetka Nagrody Nieobojętności OIPC została gruntownie przemyślana pod kątem symboliki i doboru materiałów. Jabłko - symbol wyboru między dobrem i złem - zatopione zostało w przeźroczystej żywicy, niczym pradawne owady w bursztynie; to uświadamia ponadczasowość idei, a zarazem konieczność wiecznego dbania i zabiegania o nieobojętność. Czasy się zmieniają, korzystamy z coraz nowocześniejszych technologii, ale istota człowieczeństwa pozostaje ta sama: codziennie dokonujemy wyborów, korzystając z zakresu swej wolności. Będąc nieobojętnym na zło każdy przyczynia się do ochrony kluczowych wartości: godności, wolności, życia. Wysiłków na tym polu nie wolno przerwać, ani zawiesić.,

Statuetka dla Mariana Turskiego jest wyjątkowa: jabłko nie zostało zatopione w żywicy, lecz umieszczone na zewnątrz, na widoku publicznym. Symboliczny zamysł jest prosty i oczywisty: pierwszy Laureat Nagrody zainspirował cały ruch na rzecz nieobojętności, wskazując kierunek wyrażony w „jedenastym przykazaniu”.

Równie ważnym elementem składowym statuetki jest drewno z pnia jabłoni wyrosłej na ziemi oświęcimskiej w czasach pokoju. Na ziemi tej przez kilkaset lat w harmonii żyli ze sobą ludzie różnych narodowości i wyznań, w tym Polacy wyznania chrześcijańskiego i mojżeszowego. W czasie kilku lat II wojny światowej ziemia ta stała się miejscem i świadkiem zbrodni dokonanej przez niemieckich okupantów. Ale nie była świadkiem niemym, ni bezczynnym.

Mieszkańcy Oświęcimia i okolic jako pierwsi informowali o prawdziwym obliczu obozu Auschwitz, a z czasem podjęli próby przyjścia więźniom z pomocą – dostarczając z narażeniem życia m.in. żywność, lekarstwa, korespondencję. Wysiłki 1216 zidentyfikowanych nieobojętnych dokumentuje wydana w 2005 r. przez Muzeum Auschwitz książka „Ludzie dobrej woli”. Jednocześnie w wielu innych publikacjach i dokumentach znajdziemy liczne dowody na nieobojętność i odważne, szlachetne postawy ofiar Auschwitz. Biblijna rajska jabłoń symbolizuje wybór między dobrem a złem. Oświęcimska jabłoń z gruntu (dosłownie) pamięta dobro i zło, jakie dokonało się na tej ziemi. I pomaga wyciągać jasne wnioski na przyszłość.

Trzecim symbolicznym budulcem statuetki Nagrody Nieobojętności OIPC jest płatek miedzi. Miedź jest z jednej strony fantastycznym, powszechnie używanym przewodnikiem – dlatego idealnie nadaje się na symbol upowszechniania idei. Z drugiej strony – w roli odgromnika skutecznie chroni przez burzowymi piorunami miliony domostw. Zarazem należy do mikroelementów niezbędnych w ludzkim pożywieniu, wpływających m.in. na prawidłową pracę serca.

Ideę i zarys statuetki wymyśliła Alicja Bartuś, szefowa OIPC. Projekt jest dziełem Grzegorza Sitka, absolwenta Wydziału Ceramiki i Szkła ASP we Wrocławiu. Po obronie dyplomu był asystentem w pracowni ceramiki artystycznej Ireny Lipskiej-Zworskiej. Przez kilkanaście lat tworzył w RPA. Pracował i współpracował ze znanymi tam: Ceramic Design, Ceramic Matters, Studio design, Gilian Bickel Pottery. Teraz mieszka i tworzy w Polsce.

- Największy wpływ na jakość życia na Ziemi miało w ostatnich dekadach ustanowienie i stosowanie praw człowieka. Prawa te są fundamentem cywilizowanych państw, a jednocześnie nadają sens wzrostowi gospodarczemu i materialnemu bogactwu narodów. Ta prawda w Oświęcimiu - u bram Auschwitz - wybrzmiewa szczególnie głośno. Starają się ją światu przekazywać działające w mieście instytucje i odwiedzające Auschwitz osobistości. Oświęcimski Instytut Praw Człowieka jest spójnikiem łączącym te głosy i przedsięwzięcia. Inicjując interdyscyplinarne dyskusje o współczesnych problemach Europy i świata, stwarzając warunki do wymiany wiedzy, doświadczeń i poglądów, OIPC dąży do upowszechnienia idei praw człowieka. Staramy się przy tym mobilizować państwa i społeczeństwa oraz międzynarodową opinię publiczną do walki o przestrzeganie owych praw

- wyjaśnia dr Alicja Bartuś.

Nieodłączną częścią misji OIPC jest edukacja młodzieży i dorosłych pod kątem poszanowania praw człowieka. OIPC zwraca uwagę na zagrożenia dla europejskiego i globalnego bezpieczeństwa wynikające z łamania podstawowych praw ludzkich. Przekazywaniu rzetelnej wiedzy na ten temat – poprzez seminaria, projekty edukacyjne, publikacje oraz platformę elektroniczną - towarzyszy wychowanie w duchu praw człowieka, by ludzie nie pozostawali obojętni: potrafili zawczasu i skutecznie reagować na zło, a także aktywnie i ofiarnie pomagać skrzywdzonym.

Obok licznych i regularnych warsztatów dla młodzieży szkolnej (w ostatnim roku w większości były to spotkania online: ) OIPC organizuje od 2014 r. w zjawiskowej Bibliotece Galerii Książki w Oświęcimiu coroczne (zwykle dwudniowe) międzynarodowe konferencje z cyklu „Europa wobec wyzwać XXI wieku”, z udziałem działaczy społecznych, edukatorów, naukowców, dziennikarzy, samorządowców, legend demokratycznej opozycji z czasów PRL oraz gości zagranicznych. Mówcami i panelistami podczas kolejnych forów byli m.in. Andrzej Zoll, Henryk i Ludwika Wujcowie, Władysław Frasyniuk, Adam Bodnar, Tadeusz Gadacz, Wacław Oszajca, Anna Wolf-Powęska, Jerzy Bahr, Monika Płatek, Jan Woleński, Adam Rotfeld, Bernard Margueritte, Aleksander Gurianow…

Z kolei w okolicach Światowego Dnia Praw Człowieka (10 grudnia) OIPC organizuje ogólnopolskie konferencje dla młodzieży, studentów i doktorantów z cyklu „O wolności i prawach człowieka”, poświęcone najważniejszym tematom w tym obszarze. Uczestnicy spotkań rozmawiali m.in. o roli propagandy i mowy nienawiści w kształtowaniu wizerunku wroga/obcego/innego, o postawach w trudnych czasach, a także - kim jest i powinien być patriota w XXI wieku.

Kluczowe wystąpienia podczas najważniejszych wydarzeń OIPC zostały udokumentowane w książkowych publikacjach, po które chętnie sięgają zarówno naukowcy czy dziennikarze, jak i młodzi ludzie zainteresowani tematyką praw człowieka oraz działacze organizacji pozarządowych (pdf książek są na stronie www.oipc.pl)

W latach 2016-19 OIPC realizował także głośny projekt „Małopolska Pamięta” współfinansowany ze środków województwa małopolskiego. W specjalnym zwiedzaniu Auschwitz i warsztatach edukacyjnych opartych na tej wizycie wzięło udział 1 199 uczniów szkół średnich z całej Małopolski: od Oświęcimia po Gorlice i od Poronina po Miechów. Wyniki anonimowych ankiet powiedziały wiele o stanie naszej edukacji, ale też historycznej (nie)wiedzy polskich rodzin. Opowieści o II wojnie, kształtujące tożsamość i pogląd na świat pokoleń Polaków, ucichły. Nikt o tym nie rozmawia w domach, młodzi nie pytają o przeszłość rodziców, dziadków, ani pradziadków, większość nie wie nawet (bo nie pyta!), czy ktokolwiek z ich bliskich był więźniem Auschwitz. Projekt OIPC zainicjował ożywioną dyskusję o konieczności zmiany w podejściu do edukacji młodzieży w tym obszarze, prowadzonej przez liczne instytucje i organizacje.

Tak komentował to w 2019 r. prof. Andrzej Zoll:

„Program „Małopolska Pamięta” jest niezwykle ważny i potrzebny. Widać to wyraźnie zwłaszcza dzisiaj, gdy w świecie, także w Europie, także w Polsce, obserwujemy narastanie niepokojących zjawisk: nacjonalizmu, rasizmu, nienawiści do drugiego człowieka odwołującej się do jego etnicznego pochodzenia lub religii. Młodzi ludzie coraz mniej zdają sobie sprawę, że właśnie te zjawiska, złe emocje i uprzedzenia, doprowadziły do tragedii II wojny światowej, do niewyobrażalnych w dziejach zbrodni. I że historia może się powtórzyć – z fatalnym skutkiem dla nich samych. Skutecznym lekarstwem może być tylko właściwa edukacja i wychowanie. W miejscu takim, jak Oświęcim i Auschwitz, nabiera ona szczególnego znaczenia: w Auschwitz całkowicie podeptano prawa człowieka, dziś można i trzeba tutaj o tych prawach uczyć. Chodzi przy tym nie tylko o samą wiedzę, ale głębszą refleksję służącą wychowaniu pokoleń, dla których prawa człowieka będą bardzo ważne”.