Co na ciele to w duszy

Fot. Ingimage

Rozmowa z Mariuszem Snopkiem, autorem książki „Tatuaż. Element współczesnej kultury.

 - Gdzie szukać początków tatuażu?

- Zjawisko tatuażu znane jest od zarania dziejów. Zdobienia ciała poprzez tatuowanie niewątpliwie zostało zapoczątkowane wśród ludów prymitywnych. Następnie, obyczaj ten poznali podróżnicy (marynarze), którzy go przyjęli i wprowadzili w życie, co z kolei przyczyniło się do rozpowszechnienia zjawiska wśród społeczeństw cywilizowanych. W tych społeczeństwach, techniki tatuowania jako pierwsi od marynarzy przejęli ludzie związani z marginesem społecznym oraz członkowie tajnych stowarzyszeń.

- Czy jest jakaś data, którą można uznać za cezurę początkową?

- Sięgając do historycznych faktów zaznaczyć warto, iż zwyczaj malowania, ozdabiania i tatuowania ciała sięga czasów prehistorycznych. W okresie paleolitu (40–14 tysięcy lat p.n.e.) używano naturalnych barwników i ostrych rylców do wykonywania na skórze motywów ozdobnych. Z kolei z okresu neolitu (4000–1700 p.n.e.) pochodzą odnalezione na terenie Węgier i Rumunii figurki posiadające ozdobne znaki na ciele. Liczni badacze paleolitu i neolitu spierają się o to, czy były to jedynie nietrwałe rysunki na skórze, czy tatuaże.

Tatuowanie było już wykonywane ponad 8 tysięcy lat przed naszą erą – w okresie epoki lodowcowej. W wielu jaskiniach w różnych częściach świata (we Francji, Portugalii, Rumunii czy Skandynawii) odnaleziono narzędzia służące do wykonywania trwałych znaków na skórze (były to ostro zakończone krzemienie i igły sporządzone z odłamków kości zwierząt, które posiadały ślady czarnego oraz czerwonego pigmentu).

- Kiedy jednak tatuaż zaczął stawać się coraz bardziej popularny na starym kontynencie?

- Proces rozprzestrzeniania się tatuażu w Europie rozpoczął się u schyłku XVIII wieku. Miały na to wpływ przemiany polityczne, społeczne i kulturowe, postęp cywilizacyjny oraz migracje ludności, które spowodowały wymieszanie się różnych ras, ich tradycji i zwyczajów. Wśród archeologów i etnologów zdania na ten temat są jak dotąd podzielone. Jedni badacze uważają, że tatuowanie narodziło się niezależnie w różnych rozrzuconych po ziemi punktach, a drudzy, że było ono rozpowszechnione właśnie przez migrację kultur.

- Czy można jakoś sklasyfikować tatuaże?

- Zjawisko tatuażu podzielić można na kilka typów, głównie w zależności od środowiska, w jakim występuje. Determinuje ono najważniejsze jego elementy, a mianowicie: techniki i metody wykonania, pełnioną funkcję, rolę i znaczenie, symbolikę tatuowanych wzorów, osobę tatuowaną oraz tatuatora, a także zakrywanie oraz usuwanie tatuaży (ostatni element, mimo wielu wątpliwości, również zaliczyć należy do zjawiska tatuażu). Wszystkie te czynniki powodują, że jedno pojęcie (tatuaż) może być różnie definiowane i rozumiane.**Do głównych typów tatuażu zaliczyć należy tatuaż: artystyczny, więzienny, amatorski, plemienny oraz wojskowy.

- A jak jest z tatuażami w naszym kraju?
- Do typów tatuażu obecnie występujących w Polsce zaliczyć należy zjawisku tatuażu artystycznego, więziennego oraz amatorskiego. Zjawisko tatuażu wojskowego (bądź inaczej tatuażu militarnego) obecnie jest w Polsce coraz rzadziej praktykowane, a w ciągu ostatnich lat niemalże całkowicie przestało istnieć. Osoby odbywające służbę wojskową, jeżeli już, to wykonują tatuaże najczęściej poza terenem jednostki. Wpływa to bezpośrednio na brak spójnej i charakterystycznej temu zjawisku specyfiki, która jawiła się głównie (choć nie tylko) w treściach tatuowanych wzorów.**

Dawniej zaś tatuaż wojskowy wykonywany był przez żołnierzy na terenie jednostki wojskowej, dlatego też jego tematyka była zazwyczaj charakterystyczna dla tego środowiska (wzory głównie o treści wojskowej bądź też miłosnej). Istotny jest fakt, że w wojsku tatuaż nie zyskał pełnej akceptacji. Niektóre wzory są niedopuszczalne ze względu na swoją treść (na przykład tatuaże wulgarne, obrażające ojczyznę lub służbę wojskową) bądź też ze względu na swoje umiejscowienie (wzory, których nie zakryłby mundur, czyli umiejscowione na dłoniach, szyi, głowie itp.).

Tatuaż artystyczny, więzienny oraz amatorski to podstawowe typy tatuażu obecnie występujące w Polsce, które w swej istocie znacznie różnią się od siebie.

- Jak oceniłby Pan polską tradycję zdobienia ciała?

- Zjawisko tatuażu artystycznego w Polsce nie posiada długiej historii, bowiem znane jest od niespełna dwudziestu lat. Możliwość otwierania profesjonalnych salonów tatuażu nastąpiła po upadku systemu komunistycznego, co tym samym umożliwiło rozwój tej dziedziny sztuki.

- Skąd więc tak wiele stereotypów dotyczących tatuażu?

- Krótka historia tatuażu artystycznego w Polsce wpływa między innymi na jego postrzeganie przez społeczeństwo. Mimo, iż w ciągu ostatnich kilku lat dostrzec można wzrastającą pozycję zjawiska tatuażu artystycznego (w środowiskach z nim bezpośrednio niezwiązanych) oraz uznawania tatuażu za pewien rodzaj działalności artystycznej, nadal u większości społeczeństwa uwidacznia się negatywne skojarzenie związane z tatuażem. W państwach, w których tatuaż artystyczny istnieje od wielu pokoleń (na przykład Japonia, Stany Zjednoczone) od dawna uznawany jest on za działalność artystyczną, tj. odrębną dziedzinę sztuki. Poprzez swoją długą tradycję i silne zakorzenienie w kulturze tatuaż zyskał rangę sztuki. W Polsce zaś, ze względu na krótką historię tatuażu artystycznego oraz (co między innymi z tego wynika) brak wiedzy na temat zjawiska i słabe jego rozpowszechnienie, postrzegany jest on głównie jako negatywny objaw ludzkiej działalności. Do tej pory tatuaże często kojarzone są ze środowiskiem więziennym oraz wojskowym lub marginalnym. Faktem jest jednak to, iż w Polsce tatuaż wpierw pojawił się w placówkach penitencjarnych oraz środowiskach marginesu, zaś dopiero później powstało zjawisko tatuażu artystycznego. Wnioskować można, iż na pejoratywne postrzeganie zjawiska tatuażu przez społeczeństwo wpływa nie tylko jego krótka historia, ale również i jego początki w naszej kulturze (jako zjawiska ogólnie rozumianego).

     Warto jednak wspomnieć, iż współczesne polskie tatuaże są wykonywane na wysokim poziomie artystycznym przy zachowaniu pełnych wymogów sanitarnych. Tematyka tatuowanych treści nie jest niczym ograniczona, zaś sam tatuaż wykonują zarówno mężczyźni, jak i kobiety, osoby młode jak i stare.

-  Jakie dawniej miał znaczenie tatuaż, a jakie dziś?
Tatuaże pełniły i nadal pełnią wiele różnych funkcji. Obecnie wszystkie je można odnieść niemalże do każdego środowiska, w jakim występują. Dla zobrazowania powyższego można podać za przykład jedną z wielu funkcji tatuażu, a mianowicie funkcję przynależności grupowej.

Dawniej tatuaż pełniący funkcję przynależności do danego plemienia przypisywany był głównie ludom prymitywnym, teraz jednak można tę samą funkcję przynależności odnieść nie tylko do środowisk osób izolowanych (na przykład w zakładach penitencjarnych), ale również i do środowisk wolnościowych (na przykład członków subkultur młodzieżowych). Obecnie każdy człowiek może posiadać tatuaż świadczący o przynależności do jakiejś grupy – klubu motoryzacyjnego, muzycznego, sportowego itp.

Tatuaż na przestrzeni wieków służył między innymi do celów zdobniczych, odstraszających, służył do podkreślenia prestiżu, pozycji społecznej czy chociażby do upamiętnienia czynów bohaterskich. Bywał on również znakiem piętnującym niewolników, jeńców wojennych, przestępców czy również więźniów w hitlerowskich obozach zagłady. Maorysi z Nowej Zelandii utrwalali poprzez tatuaż w mentalności plemieńca wszelkie tradycje i filozofię tego społeczeństw. Poza tym, tatuaż może także mieć charakter religijny, kosmetyczny, erotyczny, kontestatorski oraz magiczny (na przykład plemienny obrzęd inicjacji). Dla wielu służy on także celom terapeutycznym.

Począwszy od XIX wieku, w Europie demonstrowano tatuaże w celach zarobkowych. Współcześnie tatuaże prezentuje się – co prawda nie w celach zarobkowych, a raczej estetycznych – głównie na konwencjach.

Zarówno dawniej jak i dziś (współcześnie) tatuowanie skóry służyło także celom porozumiewawczym, komunikacyjnym. Ta funkcja najbardziej rozpowszechniona jest w środowisku przestępczym oraz więziennym.

Poza wyżej wymienionymi, tatuaż może także pełnić wiele innych, różnych funkcji – na przykład identyfikującą, pamiątkową itp.

- W jakich grupach społecznych tatuaż jest najbardziej powszechny?

W dzisiejszych czasach, między innymi poprzez popularyzację zjawiska, tatuaż jest wręcz wszechobecny i występuje niemalże w każdej kulturze (w mniej bądź bardziej akceptowanej formie).

Współcześnie trwały wzór na skórze może zrobić sobie każdy – niezależnie od płci, wieku, pochodzenia itp. Treść, jaką miałby przedstawiać tatuaż także nie stanowi problemu, gdyż wytatuować można sobie wszystko. Podobnie jest z umiejscowieniem tatuażu – może on znajdować się na każdej części ciała.

Ogólnie rzecz ujmując, tatuaż jest zjawiskiem tak rozpowszechnionym i tak łatwo dostępnym, że może mieć go każdy, na każdej części ciała, a dzięki wyobraźni może on przedstawiać wszystko, czego zażyczy sobie jego przyszły posiadacz.

Tatuaże w obecnych czasach mają osoby z różnych kręgów kulturowych i społecznych, na różnych poziomach intelektu i o różnych zasobach materialnych. Trudno jest więc jednoznacznie określić, czy tatuaż jest wyrażeniem „siebie” czy wyrażeniem panującej mody, gdyż dla każdej tatuującej się osoby jest to kwestia indywidualna

- Jakie znaczenie ma tatuaż wśród więźniów?
Tatuaż więzienny w środowisku ludzi inkarcerowanych odgrywa znacząca rolę. W przypadku tatuażu więziennego bardzo duży nacisk kładzie się na funkcje i znaczenie, jakie ma pełnić określony wzór. Większość wzorów wykonanych w zakładach penitencjarnych posiada określone, przestrzegane przez członków podkultury znaczenie (warte wyjaśnienia jest jednak to, że nie tylko osoby należące do nieformalnych grup więziennych mogą wykonywać na swoim ciele tatuaże).

- Jakie są najważniejsze typy tatuaży więziennych?

Symbole zawarte w tatuowanych motywach więziennych są umownymi znakami członków świata izolowanego. Tatuaże wykonywane w zakładach penitencjarnych mają określoną symbolikę, która w rzeczywistości jest zawiła i skomplikowana. Każdy wzór ma konkretne znaczenie. Ponadto, poza samymi wzorami, istotne jest ich umiejscowienie – jeden wzór umieszczony na różnych częściach ciała można różnorako interpretować (w takich przypadkach zarówno wzór, jak i jego umiejscowienie wskazuje na symbolikę).

Wielość tatuowanych motywów więziennych podzielić można na kilka różnych sposobów. Nieuniknione wydaje się przypisanie jednego wzoru do kilku kategorii, jednak aby ograniczyć do minimum taką możliwość, najlepszą wydawać by się mogła klasyfikacja dzieląca tatuaże na: - podkulturowe _– związane z nieformalną grupą więzienną; - przestępcze – związane ze środowiskiem przestępczym; - określające _– różnego rodzaju cechy charakteru, stany emocjonalne, kryminalną historię życia.

Każda z powyższych grup skupia wokół siebie określone wzory tatuaży, które występują w omawianym tu środowisku.

- Współczesne motywacje robienia sobie tatuażu?

Stwierdzić można, iż ilu jest ludzi tatuowanych tyle też jest przyczyn podjęcia decyzji o wytatuowaniu sobie jakiegoś wzoru. Przyczyny łatwo jest odnaleźć w funkcjach tatuażu, które omówiłem wcześniej. Każda z funkcji kryje za sobą jakąś konkretną przyczynę. I tak np. może to być chęć zwrócenia na siebie uwagi, podążanie za modą, chęć podkreślenia swojej przynależności grupowej jak również chęć podkreślenia swojej indywidualności. Wytatuowanie ciała może wynikać z chęci wyrażenia swojej religijności, może być podkreśleniem cech charakteru… Może też być chęcią podkreślenia swojej seksualności, atrakcyjności itp.

- Czy w zakładach karnych motywy są podobne?

W środowisku ludzi uwięzionych można wyszczególnić kilka dominujących przyczyn tatuowania ciała. Poza tradycyjnymi przyczynami poddawania się zabiegowi tatuowania, takimi jak: przynależność do podkultury więziennej, strach przed grypsującymi (a co za tym idzie chęć podporządkowania się), poczucie zagubienia, chęć zaimponowania zarówno skazanym, jak i (po opuszczeniu placówki penitencjarnej) kobietom, wymienić należy również i modę na tatuaż. W ciągu ostatnich lat można dostrzec duże zainteresowanie wzorami artystycznymi. Coraz to większą uwagę zwraca się na jakość wykonywanych tatuaży oraz na ich estetyczne rozmieszczenie na ciele. W mniemaniu wielu skazanych tatuaż ma nie tylko wyglądać estetycznie, ale także różnić się od tatuaży Współwięźniów.

- Dlaczego**tak wiele kontrowersji budzi tatuaż? **
Tatuaż można zaliczyć do jednego z najbardziej spornych zabiegów dekorowania ciała. U większości ludzi wzbudza on ujemne skojarzenia i emocje. Inaczej traktowany jest niż malarstwo, rysunek, grafika czy rzeźba. Można wymienić kilka przyczyn istnienia stereotypów oraz błędnych przeświadczeń na temat omawianego tu zjawiska.

Niewątpliwie najczęściej spotykanym oraz najdłużej utrwalonym stereotypem związanym ze zjawiskiem tatuażu (tu: artystycznego) jest skojarzenie go głównie z cechą świata przestępczego. Takie przeświadczenie (stereotyp społeczny) może przyczynić się do wielu problemów.

Mimo, że w czasach współczesnych istnieje wiele profesjonalnych salonów tatuaży oraz osób profesjonalnie wytatuowanych, tatuaż nadal bardzo często funkcjonuje w „cieniu” panujących stereotypów i równie często uznawany jest za pamiątkę z zakładu karnego – niezależnie od przedstawionego wzoru, sposobu jego wykonania czy chociażby bogatej kompozycji kolorów. Osoby, które w żaden sposób nie są związane ze zjawiskiem tatuażu (w jakiejkolwiek jego postaci), bardzo często nie są świadome, jak długa jest historia tatuażu oraz tego, że nie zrodził się on w placówkach więziennych.

- Czyli powodem strachu jest brak wiedzy?

Obecnie w Polsce ciężko jest społeczeństwu odróżnić tatuaż artystyczny od tatuażu więziennego, zwłaszcza gdy jeszcze niedawno był on znany głównie w środowisku kryminalnym – co uznać można za przyczynę utożsamiania tatuażu z więziennictwem.

Inną przyczyną sprawiającą, że tatuaż utożsamiany jest ze środowiskiem więziennym, jak również innym stereotypem związanym z traktowaniem zjawiska tatuażu z (ujmując dosadnie) prymitywizmem, jest fakt wykonywania przez znaczne gro osób tatuaży narzędziami amatorskimi, nieprzeznaczonymi do celów tatuatorskich. Chodzi tu o tatuaż amatorski, a głównie o jego walory estetyczne. Sposób wykonywania tatuażu ma także duży wpływ na jego ocenę. Tatuaże wykonane narzędziami amatorskimi różnią się od tatuaży wykonanych w salonie u profesjonalisty. Częściej, pod względem estetyki, będą one przypominały tatuaże więzienne.

Zapewne jedną z ważniejszych przyczyn powstawania i szerzenia się panujących stereotypów jest brak wiedzy na temat tego rodzaju sztuki. Często informacje na temat tatuażu są zabarwiane oraz wyolbrzymiane – tworzą się tak zwane plotki i mity.

Większości osób obce jest zjawisko tatuażu, a same narzędzia, tusze lub techniki jego wykonywania nie są w ogóle znane. Nie jest znany również fakt konieczności używania w profesjonalnych salonach tatuażu na przykład sterylnych narzędzi, tuszy, przestrzegania higieny pracy itp. O powstawaniu nieporozumień, tworzeniu się w społeczeństwie stereotypów oraz niejasności na temat zjawiska tatuażu decyduje także fakt nielicznych publikacji na ten temat.

- A inne powody strachu lub niechęci?
Przyczyna powstawania różnego rodzaju przesądów związanych z tatuażem tkwi również w tym, że wiele osób nie jest w stanie pojąć tego, że trwały, niezmywalny tatuaż można zrobić sobie z własnej i nieprzymuszonej woli. Dlaczego? Może właśnie dlatego, że tatuaż jest trwały. Często wielu ludzi nie chce zrozumieć dobrowolnej decyzji o zmianie swojego wygląd do końca życia. Niełatwo im przyjąć do swojej świadomości faktu, że tatuaż może pełnić wiele funkcji i mieć olbrzymie znaczenie dla jego posiadacza (symboliczne, duchowe itp.).

Powodem tego może być także ból związany z wykonywaniem tatuażu. Już sam Cezare Lombroso, który w dużym stopniu przyczynił się do tego, że tatuaż traktowany był jako objaw dewiacji oraz psychopatologii, nie mógł zrozumieć tego, że normalny zdrowy człowiek dobrowolnie zgodzi się na ból na rzecz ubarwienia swojego ciała. Pozostając przy wątku bólu oraz w tematyce zainteresowań włoskiego naukowca, warto zaznaczyć, że w świecie izolacji społecznej odporność na ból fizyczny jest wysoko ceniona. Tatuaże, z racji bólu towarzyszącego ich wykonywaniu, świadczą między innymi o dużej odporności fizycznej skazanego oraz wzbudzają zaufanie u współwięźniów.

Powód może być też związany z faktem, że tatuaż traktuje się (zwłaszcza w kręgach kultury europejskiej) jako oszpecenie ciała. Dla jednych tatuaż jest ozdobą, dla innych zaś, oszpeceniem. Bardzo często, w mniemaniu wielu ludzi, tatuaż szpeci – niezależnie od wykonania czy chociażby (co jest również ważne) jego umiejscowienia na ciele. W powyższych rozważaniach istotny jest także fakt, że tatuaż najczęściej nie jest uznawany za sztukę.

- Czy jest szansa by się to zmieniło?

- Trudno jest powiedzieć, kiedy (i czy w ogóle) stereotypy związane z tatuażem przestaną funkcjonować. Dopóki ludzie nie są świadomi, czym tak naprawdę jest zjawisko tatuażu, dopóty nie przestaną powstawać stereotypy z nim związane. Dotyczy to zarówno tatuażu artystycznego, więziennego, jak i amatorskiego. Mimo, iż najczęściej i najwięcej stereotypów zniekształcających rzeczywisty obraz zjawiska tworzy się wokół tatuażu artystycznego, to i tak pozostałe typy tatuażu również wymagają korekty opinii społecznej.

- Czy tatuaż jest obecnie bezpieczny?

W każdym profesjonalnym salonie powinny być zapewnione odpowiednie warunki BHP. Niestety, zdarzają się przypadki, że w profesjonalnych salonach tatuażu wzór może być nie tylko wykonany w sposób nieestetyczny – w żaden sposób nie przypominający pracy artystycznej, tylko pracę amatorskiego tatuatora – ale także niesterylnymi narzędziami.

Takie czynniki, jak posiadanie odpowiednich zdolności artystycznych, wiadomości technicznych na temat wykonywania tatuaży (dotyczy to zarówno narzędzi, jak i samych technik tatuowania) oraz zapewnienie odpowiednich warunków pracy, umożliwiają rozpoczęcie pracy profesjonaliście.

W każdym salonie niezbędne są urządzenia oraz środki służące do oczyszczania, dezynfekcji oraz sterylizacji narzędzi i całego wnętrza salonu. Zazwyczaj cały proces oczyszczania narzędzi polega na tym, iż wpierw są one dezynfekowane w płynach, następnie umieszczane są w tak zwanej myjce (medycznej zmywarce), po czym trafiają do _autoklawu _w celu wysterylizowania. Bardzo często tatuatorzy sterylizują swoje narzędzia w szpitalach.
Do czyszczenia wszelkich powierzchni znajdujących się w salonie stosuje się różnego rodzaju płyny. Są to substancje pochodzenia medycznego, stosowne między innymi do dezynfekcji narzędzi i pomieszczeń medycznych. Sterylność całego pomieszczenia jest wymogiem koniecznym. Zarówno podczas oczyszczania, dezynfekcji, sterylizacji narzędzi i całego wnętrza salonu, jak i podczas pracy z klientem, każdy profesjonalny tatuator powinien korzystać z jednorazowych rękawiczek oraz fartucha ochronnego.

- Czyli lepiej zawsze wybierać tylko sprawdzone salony?

- Skutki amatorskich zabiegów, mogą mieć konsekwencje na kilku płaszczyznach: psychicznej, społecznej, medycznej oraz artystycznej. Po pierwsze, ciało naznaczone źle wykonanym tatuażem sprawia, że u wielu osób powoduje to różnego rodzaju komplikacje natury psychicznej. Mogą one objawiać się na przykład niską samooceną czy wstydem przed obnażeniem części tatuowanej. Po drugie, tatuaże takie mogą stać się pewną formą dyskryminacji. Nieestetyczne prace umieszczane w widocznych miejscach często przywołują negatywne skojarzenia – głównie ze światem więziennym. Po trzecie, ze względu na niesterylne warunki pracy, zabiegi takie często prowadzą do różnorodnych powikłań skórnych – na przykład do owrzodzenia ciała. Po czwarte, skutki widoczne są w jakości wykonywanych prac i ich estetyce.

- Czy są obecnie zawody gdzie tatuaż może być przeszkodą w podjęciu pracy? Jeżeli tak to czy jest to Pana zdaniem forma dyskryminacji?
- Niektóre tatuaże niedopuszczalne są w służbach mundurowych. Wzór, których nie dałoby się zakryć mundurem lub takie, których treść jest wulgarna lub np. obraża PL. Jeżeli chodzi o inne zawody to nie wydaje mi się, aby była jakaś „pisana” zasad. Raczej chodzi tu o indywidualne upodobania pracodawcy. Jeden nie widzi niczego zdrożnego w tym, że jego pracownik ma tatuaż np. na szyi (lub czole), inny zaś uzna takiego człowieka za zagrożenie, np. kradzieżą. Niezależnie od podjętej decyzji (przez pracodawcę) warto wpierw poznać przyczyny wykonania takiego a nie innego wzoru w takim a nie innym miejscu.

Niezależnie od wszystkiego powyżej, trwale zdobienie ciała – rozpatrując zjawisko pod wieloma względami, tj. pedagogicznym, psychologicznym, społecznym, kulturowym itp. – nadal stanowi niepoznany obszar ludzkiego bytu.

Rozmawiał Marcin Warszawski