Cukrzyca – profilaktyka to zdrowa dieta, prawidłowa waga oraz ruch

– Skąd się bierze cukier w naszej krwi?

– Glukoza jest substancją, która powstaje z rozpadu cukrów złożonych w przewodzie pokarmowym i jest wchłaniana ze światła jelita do krwiobiegu. Glukoza to monosacharyd – czyli cukier prosty – który jest głównym paliwem dla komórek organizmu, między innymi dla mózgu. Jest źródłem energii i zapewnia prawidłowe funkcjonowanie narządów. Poza tym, że glukoza powstaje z rozkładu wielocukrów w przewodzie pokarmowym, jest wytwarzana również w wątrobie z innych związków organicznych, np. aminokwasów czy glicerolu – produktów rozkładu białek i tłuszczów.

– Jaka w tych procesach jest rola insuliny?

– Insulina jest hormonem peptydowym wydzielanym przez komórki beta trzustki. W pewnym uproszczeniu umożliwia ona wejście glukozy do komórek, a więc dostarcza substratu energetycznego komórkom. Przy bezwzględnym lub względnym braku insuliny mamy do czynienia z sytuacją hiperglikemii we krwi, a więc wysokim poziomem cukru we krwi, przy jednoczesnym braku glukozy wewnątrz komórek – głodu wewnątrzkomórkowego. Insulina stanowi jakby klucz do drzwi komórki, przez które wchodzi glukoza.

– Czy dobrze znamy już czynniki, które leżą u podłoża rozwoju cukrzycy typu 2?

– Tych czynników jest wiele, w tym genetycznych, jednak zdecydowana większość z nich wiąże się z rozwojem cywilizacyjnym i jego konsekwencjami. Znaczenie w rozwoju choroby mają: siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej, nieprawidłowy sposób odżywiania, nadwaga i otyłość, starzenie się. Otyłość wywołuje stan tak zwanej insulinooporności. Początkowy hiperinsulinizm, czyli zwiększone wydzielanie insuliny rekompensuje zwiększone zapotrzebowanie na insulinę, ale po jakimś czasie możliwości zwiększonego wydzielania insuliny przez komórki beta trzustki wyczerpują się i dochodzi do hiperglikemii i rozwoju cukrzycy typu 2.

– Jakie powikłania może dać cukrzyca?

– Powikłania cukrzycy pojawiają się w przebiegu wieloletniej, nieleczonej lub źle wyrównanej choroby. Najpoważniejsze z nich to uszkodzenie dużych naczyń – makroangiopatia w postaci choroby sercowo-naczyniowej oraz mikroangiopatia – uszkodzenie naczyń siatkówki, którego konsekwencją może być utarta wzroku, uszkodzenie naczyń nerek, a w konsekwencji niewydolność nerek.

Do powikłań cukrzycy należy również neuropatia – uszkodzenie nerwów, które może prowadzić do zaburzeń czucia obwodowego, zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego, zaburzeń w oddawaniu moczu, nieodczuwania hipoglikemii i wielu innych. Tzw. zespół stopy cukrzycowej, z niegojącymi się owrzodzeniami, zniszczeniem kości i stawów stóp, jest skutkiem cukrzycowego uszkodzenia i naczyń, i nerwów. Do rozwoju powikłań cukrzycy dodatkowo przyczyniają się inne czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego: otyłość, nieprawidłowa dieta, brak aktywności fizycznej, nieleczone nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe oraz palenie papierosów.

– Opieka wielu specjalistów jest wówczas nieodzowna.

– Chory wymaga leczenia u diabetologa, okulisty, kardiologa, nefrologa, a często także chirurga i ortopedy. Aby nie dopuścić do rozwoju powikłań cukrzycy lub opóźnić ich wystąpienie, konieczna jest dobra kontrola metaboliczna – poziomy cukru w granicach wartości zalecanych, czyli unikanie wysokich i niskich poziomów cukru – oraz regularna, systematyczna kontrola okulistyczna i regularne badania zlecane przez prowadzącego diabetologa.

– Wciąż panuje przekonanie, że cukrzyca dotyczy tylko osób starszych. Czy słusznie?

– Wiek jest istotnym czynnikiem ryzyka jej rozwoju, jednak coraz powszechniejsza otyłość wśród osób młodych, a nawet dzieci, spowodowała częste występowanie cukrzycy typu 2 również w tej populacji. Nadwaga i otyłość jest uznawana za podstawowe podłoże rozwoju schorzeń układu sercowo-naczyniowego, cukrzycy i nowotworów. W krajach rozwiniętych liczba osób otyłych uległa potrojeniu od lat 80. i nadal rośnie. W ciągu najbliższych dziesięciu lat w niektórych państwach, takich jak USA, Kanada, Irlandia, dwie trzecie populacji będzie cierpieć z powodu nadwagi lub otyłości. Walka z nadwagą i otyłością została uznana przez WHO za jedno najważniejszych zadań zdrowia publicznego w XXI wieku.

– Na jakim innym tle może dojść do cukrzycy?

– Niektóre schorzenia przewlekłe oraz ich leczenie mogą doprowadzić do rozwoju cukrzycy wtórnej. Tak się dzieje na przykład w uszkodzeniu wątroby, w niektórych chorobach trzustki, po zabiegach operacyjnych usunięcia części lub całej trzustki – tu przyczyną jest bezwzględny brak insuliny – oraz w niektórych rzadkich schorzeniach genetycznych czy zaburzeniach hormonalnych. Jednak zdecydowanie najczęściej w codziennej praktyce mamy do czynienia z cukrzycą wtórną wywołaną przewlekłym podawaniem sterydów. Są to leki stosowane w schorzeniach płuc – na przykład w astmie i przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc – w reumatologii, transplantologii, hematologii.

– Czy cukrzyca daje objawy, które mogą zaniepokoić i skłonić do wizyty u lekarza?

– Zwykle na początku rozwoju choroby nie występują żadne objawy. Do rozpoznania cukrzycy często dochodzi przypadkowo, na przykład w trakcie rutynowo zlecanych badań laboratoryjnych czy podczas badań okresowych do pracy. Stwierdza się wówczas podwyższony poziom glukozy we krwi. Objawy wzbudzające niepokój to nadmierne pragnienie, oddawanie dużej ilości moczu – co fachowo nazywa się poliurią – utrata masy ciała, osłabienie, senność, zaburzenia widzenia, nawracające lub trudno leczące się infekcje, na przykład zakażenia układu moczowo-płciowego, infekcje skórne, m.in. ropne zmiany skórne.

– Jak diagnozuje się chorobę i jakie są normy cukru we krwi?

– Celem potwierdzenia diagnozy konieczne jest laboratoryjne oznaczenie poziomu glukozy we krwi żylnej. Zgodnie z zaleceniami WHO i Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego cukrzycę można rozpoznać w następujących sytuacjach:

1. Dwukrotnie oznaczona glukoza na czczo >_7,0 mmol/l (126 mg/dl)

2. Przygodna glikemia >_11,1 mmol/l (200 mg/dl) wraz z objawami klinicznymi hiperglikemii

3. Glukoza w 120 minucie doustnego testu obciążenia glukozą (75 g glukozy) >_11,1 mmol/l (200 mg/dl).

– Czy stosując określoną przez dietetyka dietę i będąc aktywnym fizycznie można wyleczyć cukrzycę?

– Modyfikacja stylu życia, regularna aktywność fizyczna oraz odpowiednia dieta są podstawą leczenia cukrzycy typu 2. Jest to sposób najtańszy, ale jednocześnie najtrudniejszy do wdrożenia. Najczęściej łącznie z modyfikacją stylu życia stosuje się farmakoterapię. W niektórych sytuacjach zastosowanie diety i aktywności fizycznej doprowadza do utraty masy ciała i istotnego obniżenia się poziomu glukozy we krwi. Pozwala to na zmniejszenie dawek, a nawet całkowite odstawienie leków. Określamy ten stan niekiedy jako tzw. remisję cukrzycy. Cukrzyca jest chorobą przewlekłą, a rzetelne wdrożenie postępowania dietetycznego i wysiłku fizycznego pozwala w niektórych przypadkach dobrze kontrolować chorobę.

– Podawanie insuliny zawsze jest konieczne?

– W pierwszej kolejności w terapii stosuje się leki doustne, ale po kilku, kilkunastu latach trwania choroby zwykle konieczne staje się włączenie insuliny. Istnieją również sytuacje specjalne, w których stosuje się insulinę czasowo, na przykład w okresie okołooperacyjnym.

– Jak leczeni są polscy pacjenci? Czy mają dostęp do wszystkich leków?

– W Polsce u chorych na cukrzycę możemy zastosować wszystkie leki, które są dostępne w całej Europie, również te najnowocześniejsze. Jedynym ograniczeniem zastosowania nowych grup leków może być brak ich refundacji.

– Co oznacza termin hipoglikemia?

– Hipoglikemia jest to spadek poziomu glukozy we krwi < 70 mg/dl (3,9 mmol/l). Niektóre osoby mogą odczuwać objawy hipoglikemii przy wyższym lub niższym poziomie cukru, jest to kwestia indywidualna, ale także zależna od długości trwania choroby i stopnia jej wyrównania.

– Jakie objawy mogą pojawić się u pacjenta w hipoglikemii?

– Hipoglikemii towarzyszą zwykle następujące objawy: niepokój, drżenie rąk, poty, zaburzenia widzenia, uczucie „wilczego głodu”, niekiedy agresja oraz szereg innych zaburzeń neurologicznych, aż do drgawek i śpiączki. Objawy ustępują po spożyciu cukru, najlepiej w postaci słodkiego napoju czy owocu. Osobom nieprzytomnym nie można podawać nic doustnie.

Hipoglikemie, podobnie jak hiperglikemie stanowią bezpośrednie konsekwencje niewłaściwej kontroli cukrzycy i wiążą się z istotnymi implikacjami dla zdrowia chorego. Największym niebezpieczeństwem dla pacjenta z cukrzycą jest nieodczuwanie hipoglikemii, a więc brak objawów wymienionych wyżej. Taki stan może być skutkiem częstych, nawracających epizodów hipoglikemii lub też neuropatii autonomicznej.

– Czym jest cukrzyca ciężarnych?

– Ogólnie jest to cukrzyca, która po raz pierwszy pojawia się u kobiety podczas ciąży. Diagnozę stawia się na podstawie doustnego testu obciążenia 75 g glukozy. Aby rozwój płodu przebiegał prawidłowo, konieczne jest leczenie cukrzycy ciążowej. Na początku stosuje się dietę cukrzycową, a jeżeli dieta nie zapewnia właściwej kontroli metabolicznej, włącza się insulinoterapię. Wszystkie kobiety ciężarne powinny być diagnozowane w kierunku zaburzeń tolerancji glukozy. Wstępne oznaczenie glukozy powinno być zlecone na samym początku ciąży, już w trakcie pierwszej wizyty ginekologicznej.

– Jak często – profilaktycznie – badać poziom cukru we krwi i jak nie dopuścić do rozwoju cukrzycy?

– Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego 2015 r. badanie takie należy przeprowadzić co trzy lata u każdej osoby mającej powyżej 45. roku życia, a co roku u osób z grup ryzyka cukrzycy. Badanie może zlecić lekarz podstawowej opieki zdrowotnej. Profilaktyka choroby to przede wszystkim zdrowy tryb życia – czyli zdrowa, racjonalna dieta, regularna aktywność fizyczna, utrzymanie wskaźnika BMI w granicach wartości prawidłowych, co oznacza utrzymanie prawidłowej masy ciała.

Trochę statystyki

Na cukrzycę choruje ok. 3 mln ludzi, z czego tylko ok. 2 mln jest obecnie leczonych, pozostali nie zostali jeszcze zdiagnozowani. Ok. 90 proc. przypadków choroby stanowi cukrzyca typu 2.

Koszty cukrzycy w Polsce to ok. 7 mld zł, z czego połowę stanowią koszty związane z powikłaniami cukrzycy.

Chociaż cukrzyca jest chorobą niezakaźną, to jako pierwsza tego typu choroba została uznana przez Organizację Narodów Zjednoczonych za epidemię. W 1980 r. liczba osób chorych na cukrzycę na świecie wynosiła 153 mln, w 2008 r. – 347 mln, a IDF (International Diabetes Federation) przewiduje, że w 2030 r. liczba chorych wzrośnie do 552 mln. Rocznie na świecie z powodu cukrzycy umiera ok. 4,8 mln ludzi.

Ze względu na rosnącą częstość nadwagi i otyłości w grupie osób młodych, częstość cukrzycy typu 2 rośnie również w tej grupie wiekowej. Do niedawna choroba w ogóle nie była rozpoznawana wśród osób młodych, u których występowała głównie cukrzyca typu 1. Zresztą cukrzyca typu 1 nazywana była cukrzycą młodzieńczą, a cukrzyca typu 2 – cukrzycą starczą. Obecnie, gdy znane jest podłoże różnych typów cukrzycy, obowiązuje etiologiczny podział choroby zaproponowany przez WHO w 1999 r.