Cztery tajemnice

Pierścień ten składa się z trzech głównych struktur: jasnego pierścienia zasadniczego o szerokości 6 tysięcy kilometrów, słabszego, rozmytego dysku materii i tzw. halo, o bardzo niskim zagęszczeniu cząstek. Większość materii pierścienia składa się z cząstek o rozmiarach rzędu mikronów, choć dopuszcza się istnienie cząstek centymetrowych. Pierścień Jowisza jest jednak znacznie ciemniejszy i słabiej widoczny niż słynny pierścień Saturna.
Jowisz wyróżnia się nie tylko masą i rozmiarami, ale także rozbudowanym systemem księżyców. Obecnie znamy ich 16. W tej grupie wyróżniają się 4 największe, odkryte w 1610 roku przez Galileusza za pomocą teleskopu. Wymiarami przypominają one małe planety, każdy z nich stanowi oryginalny świat pełen tajemnic. Są to, licząc kolejno od Jowisza: Io, Europa, Ganimedes, Callisto. Pozostałe księżyce mają niewielkie wymiary, przeważnie w granicach kilkudziesięciu kilometrów. Największym ciałem z tej grupy jest Amalthea, będąca nieregularną bryłą o wymiarach: 169 - 164 - 153 km.
Przyjrzyjmy się bliżej czterem księżycom galileuszowym.
Pierwszy z nich - Io jest ciałem o średnicy 3632 km, a więc nieco większym od ziemskiego Księżyca. Wyglądem przypomina placek lub pizzę. Zbudowany jest prawie w całości z krzemianów, o czym świadczy jego duża gęstość - 3520 kg/m sześc.
Już w pierwszej połowie lat 70. dokonano zaskakującego odkrycia - stwierdzono istnienie wokół tego księżyca obłoku sodowego. Największą rewelacją okazało się odkrycie dzięki sondom "Voyager" aktywności wulkanicznej na Io. Odkrycia dokonała Linda Morabito w 1979 roku, przeglądając powiększone obrazy tego księżyca. "Voyager 1" zarejestrował na Io 8 czynnych wulkanów. Typowa wysokość erupcji wynosiła 70-120 km, największa sięgała aż 280 km!
Prawdopodobnie na krzemianowej powierzchni znajdują się oceany płynnej siarki, przykryte warstwą zakrzepłych osadów wulkanicznych. Właśnie owa siarka wypływa ku górze, powodując erupcje. Przypuszcza się, że aktywność wulkaniczna Io stymulowana jest siłami przypływowymi ze strony pozostałych księżyców. Io posiada osobliwą atmosferę, złożoną głównie z dwutlenku siarki, jej gęstość jest jednak niewielka.
Kolejny księżyc - Europa - glob o średnicy 3138 km jest ciałem bardzo jasnym i gładkim, bez dolin i gór. Różnice poziomów nie przekraczają tu kilkuset metrów. Na Europie występuje siatka ciemnych i jaśniejszych linii, wskutek czego przypomina ona popękaną kulę szklaną. Księżyc ten ma głównie skalną budowę, na zewnątrz jest warstwa wodno-lodowa o grubości około 100 km. Prawdopodobnie powłoka lodowa popękała, a w szczeliny dostała się woda z domieszkami skalnymi, tworząc owe ciemniejsze linie. Pod skorupą lodową Europy mogą się znajdować duże ilości wody w stanie ciekłym. Niewykluczone, że jest tam prawdziwy ocean.
Od grudnia 1995 roku na orbicie wokół Jowisza krąży sonda "Galileo". Jednym z obiektów badań jest właśnie Europa. Pierwsze wyniki obserwacji zdają się potwierdzać istnienie tam oceanu. Po pierwsze - prawie brak na Europie kraterów uderzeniowych, a nieliczne istniejące wyglądają tak, jakby natychmiast zalewała je woda. Po drugie - stwierdzono dużą swobodę ruchu niektórych fragmentów skorupy, które zachowują się niczym kra na morzu. Stwierdzono też występowanie struktur przypominających ziemskie grzbiety śródoceaniczne.
Argumenty te zdają się potwierdzać tezę, iż źródła ciepła we wnętrzu Europy wystarczają do utrzymania dolnych warstw jej powłoki w stanie ciekłym. Dawałoby to pewną nadzieję na znalezienie tam kiedyś pierwotnych form życia.
Ganimedes - jest największym księżycem nie tylko Jowisza, ale w ogóle w Układzie Słonecznym. Średnica jego oceniana jest na 5262 km, jest więc większa niż Merkurego. Średnia gęstość globu wynosi około 1930 kg/m sześc., co świadczy o dużym udziale lodu w jego budowie. Przypuszcza się, że pod warstwą tzw. "brudnego lodu" (mieszanina lodowo-skalna) o grubości około 100 km znajduje się warstwa lodu lub wody, sięgająca 1/4 promienia satelity w głąb. W środku znajduje się krzemianowe jądro.
Powierzchnia Ganimedesa ma ciemnoszare zabarwienie i przypomina nieco powierzchnię ziemskiego Księżyca. Spotkać tam można ciemne obszary oraz jaśniejsze pasma. Jasne pasma są wiązką rowów o głębokościach setek metrów. Najwyższe wzniesienia na Ganimedesie nie przekraczają na ogół 1 kilometra. Występują tam też kratery wielkości kilkudziesięciu kilometrów.
Callisto jest ostatnim księżycem galileuszowym. Średnica tego globu wynosi około 4800 km, średnia gęstość 1790 kg/m sześc. Płaszcz wodno-lodowy pokrywający skaliste jądro sięga 1/3 promienia satelity w głąb. Najbardziej zewnętrzną warstwą jest skorupa skalno-lodowa. Callisto jest najciemniejszy spośród księżyców galileuszowych, najbardziej też podobny do ziemskiego satelity. Charakterystyczną jego cechą jest ogromna liczba kraterów uderzeniowych, o rozmiarach nie przekraczających na ogół 100 km. Jeden z utworów powierzchniowych jest podobny do formacji gór pierścieniowych występujących na ziemskim Księżycu i Merkurym. Callisto krąży w odległości około 1,88 mln km od Jowisza.
Nasza wiedza o tych interesujących ciałach, jakimi są naturalne satelity Jowisza, jest na razie bardzo ograniczona. Przypuszczalnie kiedyś wylądują tam próbniki, dopiero wtedy możliwe będzie ich lepsze poznanie. W dalekiej przyszłości nie można wykluczyć wysłania tam wyprawy załogowej.
ADAM MARTYNIEC