Dla nauki i Krakowa

Instytucja powołana została z inicjatywy ówczesnego dyrektora biblioteki UJ Jerzego Samuela Bandtkiego i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Walentego Litwińskiego. Miała inicjować i organizować badania w krakowskim środowisku naukowym. Była też ściśle związana z Uniwersytetem Jagiellońskim, a jej prezesem był każdorazowo rektor uczelni.

W latach 1815-1840 w TNK istniało sześć wydziałów: Teologii, Prawa, Medycyny, Matematyki, Literatury oraz Gospodarstwa, Wiadomości Technicznych i wszelkich Kunsztów. Po 1840 r. liczbę wydziałów zredukowano do czterech.

Członkowie TNK dzielili się na honorowych, czynnych i „korespondujących”, posiedzenia „prywatne” odbywano raz na miesiąc, publiczne trzy rady do roku, a członkowie odczytywali na nich swoje prace, publikowane następnie w wydawnictwach Towarzystwa.

TNK utrzymywało się ze składek, darów i sprzedaży wydawnictw własnych. W latach 1817-1872 TNK wydawało jako organ „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Krakowskim Połączonego”. Siedziba TNK mieściła się w Krakowie, w nazwie miało określenie „Krakowskie”, ale z czasem stało się ważną instytucją w całym ponadzaborowym polskim życiu naukowym.

W 1849 r. Towarzystwo podjęło decyzję o utworzeniu własnego Muzeum Starożytności, a w 1851 r. własnej biblioteki. Wydało też odezwę o przekazywanie zabytków do szykowanej placówki. Jednym z pierwszych darów dla niej był posąg Światowida wydobyty w 1850 r. ze Zbrucza i ofiarowany przez Mieczysława Potockiego.

Gdy wystąpienia Wiosny Ludów zostały stłumione, a władze Austrii wróciły do polityki centralizmu, w 1852 r. działalność Towarzystwa została zawieszona na cztery lata.

Zgodę na jego reaktywację uzyskano dopiero w 1856 r., jednak już na zmienionych zasadach, z nowym statutem i z określeniem „Cesarsko-Królewskie” w nazwie. Zmiany te (a przynajmniej niektóre z nich) paradoksalnie wyszły Towarzystwu na dobre.

Nowy statut stwierdzał bowiem, że powinno ono podjąć działania na rzecz zdobycia dla siebie odpowiedniego pomieszczenia, tym bardziej, że musiało też gromadzić bibliotekę, archiwum i Muzeum Starożytności. Dodajmy, że od momentu powołania zebrania TNK odbywały się w salach Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W takiej sytuacji władze Towarzystwa podjęły w 1857 r. decyzję o budowie własnego gmachu na działce u zbiegu ulic Sławkowskiej i św. Marka w Krakowie. Wzniesienie okazałego budynku sfinansowano dzięki społecznej zbiórce. Gmach przejęła później Akademia Umiejętności i z powodzeniem służy jej on do dziś.

Początkowo Towarzystwo było stowarzyszeniem skupiającym dość luźno głównie profesorów uniwersytetu, którzy badania naukowe prowadzili we własnym zakresie, a na posiedzeniach Towarzystwa tylko je referowali.

W drugim okresie w samym TNK pojawiły się inicjatywy badań i w tym właśnie celu powoływano tam specjalne zespoły nazywane komisjami. Pierwsza powstała w 1858 r. z inicjatywy lekarza Józefa Dietla i nosiła nazwę Komisji Balneologicznej. Jej zasługą było opracowanie planu badań uzdrowisk galicyjskich, ich realizacja oraz troska o rozwój tychże uzdrowisk.

Kolejną była Komisja Fizjograficzna utworzona w 1865 r. w oparciu o pomysł Franciszka Herbicha. Rozwinęła ona energicznie prace, a od 1867 r. co roku ukazywał się obszerny tom jej „Sprawozdań”. Rozpoczęła też gromadzenie zbiorów do własnego muzeum przyrodniczego.

Na przełomie 1868 i 1869 r. powstała Komisja Bibliograficzna kierowana przez Karola Estreichera, w 1869 r. Komisja Językowa, a na przełomie 1869 i 1870 r. Komisja Historyczna. Działalność naukowa komisji opierała się na badaniach wykonywanych przez członków Towarzystwa i współpracowników, zasadniczo bez wynagrodzenia.

Ukończony w 1866 r. własny budynek, osiągnięcia naukowe i ogólny rozwój Towarzystwa sprawiły, że pojawiła się myśl o nadaniu mu rangi akademii. Gorącym orędownikiem pomysłu był długoletni prezes TNK Józef Majer, a przedsięwzięciu sprzyjała autonomia, jaką od niedawna cieszyła się Galicja.

Propozycję przekształcenia Towarzystwa w Akademię Umiejętności (czyli Nauk) przedstawił cesarzowi Franciszkowi Józefowi pod koniec 1870 r. ówczesny premier Austrii Alfred Potocki.

Cesarz listem do ministra oświaty z 2 maja 1871 r. wyraził życzenie, by w Krakowie powstała Akademia Umiejętności w wyniku przekształcenia się Towarzystwa Naukowego. Prezes Józef Majer oficjalnie powiadomił o tym członków w dniu 23 maja. 9 czerwca Towarzystwo złożyło władcy w specjalnym adresie „hołd niewygasłej wdzięczności”.

Pierwsze posiedzenie Akademii Umiejętności odbyło się 18 lutego 1873 r.