Dziesięć naszych podstawowych praw

Konsumenci mają prawo wiedzieć, co spożywają - punkt 4 "Dziesięciu podstawowych zasad" FOT. INGIMAGE

"Konsumenci to my wszyscy". To znane zdanie padło z ust prezydenta Johna F. Kennedy'ego podczas przemówienia wygłoszonego w 1962 r. w Kongresie Stanów Zjednoczonych. Dotyczyło projektu ustawy o ochronie praw konsumenta. Prezydent USA sformułował cztery takie prawa: do informacji, do wyboru, do bezpieczeństwa i do reprezentacji. Dostrzeżono wówczas w konsumentach grupę społeczną pozbawioną możliwości ochrony swoich interesów i przedstawianiu ich opinii publicznej oraz ludziom władzy.

Po raz pierwszy obchody Światowego Dnia Konsumenta odbyły się w 21. rocznicę tego przemówienia, 15 marca 1983 roku. W Polsce ten dzień obchodzony jest oficjalnie od roku 2000.

Konsument w definicji

W popularnym ujęciu konsument to osoba, która konsumuje lub nabywa towary i usługi. Takie rozumienie prezentuje również polski Sąd Najwyższy, który w jednym ze swych orzeczeń określił konsumenta jako "spożywcę, nabywcę towarów na własny użytek, użytkownika". Kodeks cywilny definiuje konsumenta jako "osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową" (czynnością prawną - zawarciem umowy - jest zarówno zakup w sklepie spożywczym czy skorzystanie z taksówki, jak i zawarcie skomplikowanej transakcji na rynku kapitałowym).

Konsument i producent to podstawowi uczestnicy rynku, relacje między nimi są istotą jego funkcjonowania. Ale to my - konsumenci - jesteśmy tą słabszą stroną. Producent, przedsiębiorca jest górą, może bowiem stosować (co często się, niestety, zdarza) różne nieuczciwe działania handlowe i marketingowe. Jednym słowem - wprowadza konsumentów w błąd, co wpływa na podejmowanie przez nich decyzji sprzecznych z ich oczekiwaniami i interesami. Dlatego prawodawstwo wielu krajów stosuje rozmaite metody prawnej ochrony tych interesów.

Idee z tradycją

Wprawdzie współczesny wymiar ochronie konsumentów nadało przesłanie J.F. Kennedy'ego do Kongresu, to jednak ochrona interesów konsumentów ma dłuższą tradycję. Początki jej rozwoju można zauważyć już w drugiej połowie XIX wieku. "Liga Konsumentów" to pierwsza w świecie organizacja konsumencka, która powstała w Nowym Jorku w 1891 r. Natomiast pierwszym aktem prawnym chroniącym interesy konsumenta w zakresie jego bezpieczeństwa była ustawa o czystości żywności i lekarstw, uchwalona w USA w 1902 roku. Wiek XX przyniósł dalszy rozwój idei ochrony interesów konsumentów. W Europie, a szczególnie w Wielkiej Brytanii, Francji i Skandynawii idea rozwijała się na bazie ruchu spółdzielczego. Dość powiedzieć, że już w roku 1903 w Europie funkcjonowało niemal 1500 spółdzielni konsumenckich.

Konsument w Unii

W 1985 r. na Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ została przyjęta rezolucja w sprawie ochrony interesów konsumentów pod nazwą "Wytyczne Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie ochrony konsumentów". Także Unia Europejska w art. 153 Traktatu o Wspólnotach Europejskich podkreśla, że ochrona konsumentów na rynku unijnym jest kwestią bardzo ważną. W deklaracji czytamy m.in., że "Wspólnota wnosi wkład w ochronę zdrowia, bezpieczeństwa i interesów gospodarczych konsumentów, jak i wspierania ich prawa do informacji, wychowania i edukacji w celu ochrony swych interesów".

10 zasad ochrony

Korzystając z wzorców amerykańskich oraz doświadczeń państw Wspólnoty, Dyrekcja Generalna ds. ochrony zdrowia i konsumentów KE wypracowała 10 podstawowych zasad ochrony konsumentów w Unii:

1) Konsumenci mają możliwość zakupu artykułów według własnego uznania i w wybranym przez siebie miejscu;

2) Mają prawo do zwrotu niesprawnych artykułów;

3) Chronią ich wysokie normy bezpieczeństwa żywności i innych towarów konsumpcyjnych;

4) Mają prawo wiedzieć, co spożywają;

5) Należy im zapewnić uczciwe warunki umów;

6) Mają prawo do zmiany zdania;

7) Konsumentom należy ułatwiać porównanie cen;

8) Nie mogą być wprowadzeni w błąd;

9) Należy im zapewnić ochronę podczas urlopu;

10) Należy zapewnić pomoc w skutecznym rozstrzyganiu sporów transgranicznych.

Polski konsument

Ochrona konsumentów jest jednym z obowiązków państwa, co zostało wskazane w art. 76 Konstytucji RP: "Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi."

Szczegółowe prawa konsumentów zapisane są w kilku ustawach uchwalonych przez Sejm i kilkunastu rozporządzeniach Rady Ministrów. Po wstąpieniu Polski do UE prawa konsumenta są także chronione normami i zasadami opracowanymi w dyrektywach Komisji Europejskiej, które zostały podsumowane w przytoczonych powyżej w dziesięciu podstawowych zasadach.

Polski system prawa, na wzór systemu europejskiego, przyjmuje więc szeroki zakres ochrony konsumentów. Od regulacji kwestii reklamacji (ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej), przez zawieranie umów w internecie, na pokazach, przez akwizytorów (ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów), usługi turystyczne (ustawa o usługach turystycznych), telekomunikację (prawo telekomunikacyjne), po usługi finansowe (ustawa o kredycie konsumenckim). Prawo konsumenckie to także ochrona prawna przed szkodami, jakie mogą się wiązać z użytkowaniem produktów niebezpiecznych.

Jednym z istotniejszych instrumentów ochrony jest jednak zakaz stosowania niedozwolonych klauzul umownych. To takie klauzule, które nie zostały uzgodnione z konsumentem indywidualnie, a kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Z mocy prawa takie postanowienia nie wiążą konsumenta. Rejestr klauzul prowadzony jest przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Ochrona konsumentów w Polsce jest zadaniem wielu podmiotów: Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Inspekcji Handlowej, powiatowych (miejskich) rzeczników konsumentów oraz organizacji społecznych, m.in. Federacji Konsumentów.

[email protected]