Graty i słowa

Paweł Głowacki: DOSTAWKA

Trochę wcześniej – 20 listopada 1975 w Warszawie – Białoszewski notuje: „Jot został wpuszczony”. Tymi słowami rozpoczyna się obrosły mniej lub bardziej pieprznymi legendami „Tajny dziennik” (ZNAK, Kraków 2012), z wydaniem którego Białoszewski kazał nam czekać do dziś – lat mniej więcej 30. I jest to – drugi po „Finneganów trenie” Jamesa Joyce’a fundamentalny tom tego i nie tylko tego roku. Twarde okładki, wielki format, obezwładniająca ilość słów. A objętość? Do liczby 1000 brakuje stron ledwie 38. Więc tom ten – papierowy głaz o regularnych kształtach, na trzy części podzielony: „Dokładne treści”, „Nadawanie”, „Pogorszenie”. W finale – „Listy do Eumenid” – 13 pism do Marii Janion, Marii Żmigrodzkiej oraz Małgorzaty Baranowskiej. Kilogram? Nie. Półtora, może nawet bite dwa kilo opowieści gęstej i lepkiej niczym ciepły towot.

Opowieść? Stary problem: gatunkowo – co to jest właściwie? Każdy z tomów prozy Białoszewskiego – jak nazwać? Dziennikiem? Kroniką? Reportażem? Zbiorem felietonów? Zestawem dziennikarskich drobiazgów o szarym życiu? „Zielnikiem”, co w nim nie kwiatki i źdźbła, a zasłyszane zdania i zobaczone obrazki tkwią? „Klaserem” pełnym językowych dziwolągów codzienności? Czym to jest, czyli jak to czytać? I czy wierzyć zdaniom, skoro właściwie znikąd żaden mocny sygnał nie dochodzi, czy to, co zanotowane, jest prawdą z życia wziętą, półprawdą czy tylko fikcją litą, udającą prawdę? A może naraz – prawdą, półprawdą i iluzją, nicującymi się wzajem.

Owszem, na prawie 1000 stronach, między Jotem, który został wpuszczony w 1975, a zapisem ostatnim, z kwietnia 1983 roku (dwa miesiące przed śmiercią Białoszewskiego) – gdzieś za plecami wielkiej góry słów majaczą intymne i oficjalne krajobrazy tamtego czasu. Jest Solidarność i stan wojenny, najpotężniejsze mrozy stulecia i Jan Paweł II widziany z balkonu, tajemny wybuch w rotundzie PKO w Warszawie i śmierć słynnej polskiej piosenkarki, a także groteska cen umownych, daleka wojna o Falklandy, nadzieje tańczące wokół ropy w Karlinie i hipnotyczne wnętrza kin gejowskich Nowego Jorku. Tak. Ale też ci, co po „Tajny dziennik” sięgną, by się dowiedzieć, jak naprawdę było wtedy na świecie – niech odpuszczą.

Klasyk uczy: nie jest ważne, jak było, ważne, jak się napisało. A Białoszewskiemu nie tylko „Tajny dziennik”, lecz wszystko „napisało się” jakoś tak, że stare wyznanie Montaigne’a: „Jedynym tematem mego pisania jestem ja sam” – to sedno również Białoszewskiego. Przez życie całe – nieprzeliczone armie „gratów” wokół niego, nie tylko na ścianach. W „Tajnym dzienniku” – identycznie. „Graty”: ludzie, zapachy, barwy, widoki, zdarzenia, smaki, dźwięki, milion innych. I „graty” nieustannie „grały” dlań, dla jego nieludzko lotnych zmysłów – słuchu absolutnego i spojrzenia, o którym Józef Czapski rzekł, iż było „zupełnie wyzwolone z banału”. „Graty” grały dlań – a on się odwzajemniał. Co kilka zapisywanych stron konstruował z ich szarości i swego języka – blask, lirykę niepowtarzalną, tajemnicę.

Pisanie, co z wiórów codzienności tworzy olśniewające przepaście, musiało być grą w samotność. Jak nie być samotnym wśród tylu bliźnich – wśród nas, co trochę głusi jesteśmy, trochę ślepi i tępo o prawdę słowa pisanego apelujemy? Wyznał: „Tylko, żeby nie brali tak tego wszystkiego na serio. Osoby mogą być prawdziwe, tylko mogą im się zmieniać nazwy. Jak metryki. I sytuacje. A to jak wtedy z tą prawdziwością? Trzeba brać jeszcze raz przykład ze szmaragdu, który hrabina podbiła zieloną bibułką, żeby się wydawał prawdziwszy”. On podbijał graty miasta bibułkami słów.