Harcerstwo… za karę

Budowa kuchni polowej

Kto wie, gdyby Andrzej Małkowski miał wszczepione te zasady, które potem stały się obowiązkowe dla każdego skauta – harcerza, ta organizacja nigdy by nie powstała. A z drugiej strony, dobrze być czasem „trochę niezorganizowanym”. Z takich wyrastają późniejsi wielcy ludzie. Historia skautingu – harcerstwa w Polsce zaczęła się trochę przez przypadek.

Andrzej Juliusz Małkowski (ur. 31 października 1888 w Trębkach k. Gostynina) – urodził się w rodzinie ziemiańskiej o tradycjach patriotycznych i żołnierskich. Uczył się w Warszawie, Tarnowie, Krakowie i Lwowie, gdzie w 1906 roku w VI Szkole Realnej uzyskał świadectwo dojrzałości. W Krakowie był współzałożycielem abstynenckiej organizacji uczniów „Młodzież”. W 1908 roku rozpoczął studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej. W kwietniu 1910 roku przeniósł się na Uniwersytet Jana Kazimierza, którego nie ukończył. Był członkiem Zarządu Głównego „Eleuterii” – federacji związków abstynenckich. Należał do „Eleusis”, „Zarzewia”, „Sokoła”. Początki skautingu na naszych terenach datować można od listopada roku 1910, w którym to Andrzej Małkowski tłumaczy na język polski podręcznik Roberta Baden-Powella „Scouting for boys”. Jest to kara wymierzona za systematyczne spóźnienie się na ćwiczenia „Zarzewia”. Po tej lekturze Małkowski zaczął traktować skauting jako nowy styl życia i metodę odrodzenia młodzieży pod zaborami.

W czasie pierwszego kursu skautowego 20-21 maja 1911 omawiał poszczególne rozdziały przygotowywanego przez siebie podręcznika. 21 maja 1911 powstaje Komenda Skautowa we Lwowie. Dzień później Andrzej Małkowski wydaje rozkaz w którym powołuje pierwsze drużyny skautowe:

I Lwowska Drużyna Skautów im. Tadeusza Kościuszki – drużynowy Czesław Pieniążkiewicz

II Lwowska Drużyna Skautów im. Jana Karola Chodkiewicza – drużynowy Franciszek Kapałka

III Lwowska Drużyna Skautek im. Emilii Plater – drużynowa Olga Drahonowska

IV Lwowska Drużyna Skautów.

Małkowski wszedł w skład pierwszej Komendy Skautowej, następnie Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie.

W okresie od kwietnia do lipca 1911 ukazywała się w formie arkuszy jego praca „Scouting jako system wychowania młodzieży” – pierwsza polska książka o skautingu. W październiku 1911 rozpoczął wydawanie „Skauta”, który wkrótce zdobył niezwykłą poczytność.

Skąd się wzięła idea i kto pierwszy wpadł na pomysł „zajęcia” młodzieży w taki właśnie sposób? Wszystko zaczęło się od musztry wojskowej Roberta Baden-Powella.

Urodził się w Londynie 22 lutego 1857 roku. Był synem duchownego anglikańskiego i profesora geometrii na Uniwersytecie Oksfordzkim oraz wnuczki admirała Horacego Nelsona, Henrietty Grace Smyth.

Gdy Robert miał dziewięć lat, matka posłała go do krewnych, do siedziby rodowej ojca w hrabstwie Kent, aby tam zgodnie ze zwyczajem Baden-Powellów, uczył się czytać, pisać i liczyć w sąsiednim probostwie. Podczas wakacji przyłączył się do swych trzech starszych braci: Franka, George'a i Warringtona. Razem odbyli podróż łodzią po rzece Wye do letniego domu Baden-Powellów. Rok później, w 1867 roku bracia nabyli kuter rybacki, którym po wyremontowaniu pływali wzdłuż wybrzeża. Nie wystarczyło im to i Warrington zakupił żaglowiec „Koh-i-noor”, nadający się do dłuższych rejsów. Po ukończeniu Rose Hill School w Tunbridge Wells, Robert przenosi się do Charterhouse College, w hrabstwie Surrey. Wokół wiejskiej szkoły rozciąga się wielki park – Hyde Park, gdzie Pawell czuje się jak u siebie w domu. Podczas rozmaitych zabaw uczy kolegów podchodów, tropienia, zacierania śladów i obserwacji. Udaje mu się przekonać do swojej zabawy rówieśników. Po sześciu latach zdaje egzamin końcowy i stara się o przyjęcie do Sandhurst, cenionej akademii wojskowej. Wybiera kawalerię i przydzielają go do 13 pułku huzarów, który stacjonuje w Lakhnau, w Indiach.

W Indiach uczestniczy w kursie oficerskim, jednak w jego opinii wiadomości z zakresu zwiadu są słabo wykładane. Dlatego postanawia obserwować hinduskich myśliwych, od których nauczył się języka Hindi. Dalej Robert Baden-Powell zdobył wiele cennych umiejętności wojennych podczas rozpoznania wojskowego wśród Zulusów na początku 1880 roku w Republice Południowej Afryki, gdzie został wysłany jego pułk. Jego przełożeni byli pod wrażeniem jego umiejętności, za co został wyróżniony tytułem starszego adiutanta dowódcy naczelnego i gubernatora Malty. Wolny czas spędza z dziećmi, organizuje dla nich zabawy i gry, a także robi rysunki dla angielskiego pisma „Graphic”. Po powrocie do Wielkiej Brytanii, w 1902 roku, Robert Baden-Powell stwierdził, że jego książka, „Aids to scouting” (Wskazówki do wywiadów) przeznaczona dla żołnierzy zainteresowała organizacje młodzieżowe. W celu lepszego dostosowania myśli zawartych w tej pracy do poziomu dzieci i młodzieży, zorganizował w 1907 obóz doświadczalny dla chłopców na wyspie Brownsea, gdzie wypróbował swe metody, m.in. wprowadzenie systemu zastępowego, wynikłego z obserwacji rodzin wielodzietnych, gdzie starszy brat opiekował się skutecznie grupą młodszego rodzeństwa. Wtedy poświęcił się wychowaniu młodzieży, mającemu na celu wyrwanie młodych chłopców z zadymionych, uprzemysłowionych miast, bezpośrednie zetknięcie z przyrodą, a przez to – ich uzdrowienie psychiczne i moralne, wychowanie dobrych, patriotycznie nastawionych obywateli za pomocą przemyślanych gier z ukierunkowaną treścią.

W 1908 roku wydał klasyczny podręcznik skautingu Scouting for Boys (Skauting dla chłopców). Zainteresowanie, z jakim spotkała się książka oraz sugestia króla Edwarda VII spowodowała, iż Baden-Powell w 1910 roku zrezygnował ze służby wojskowej i całkowicie poświęcił się skautingowi. W tymże roku organizacja skautowa w Wielkiej Brytanii liczyła 100 tys. członków. Według Baden-Powella, skauting powinien być szkołą wychowania obywatelskiego w kontakcie z przyrodą, powinien uzupełniać naturalne luki wychowania szkolnego przez rozwijanie charakteru, zdrowia i sprawności jednostki oraz jej wartości społecznej w codziennej służbie. Wskazując na źródła idei skautowej autor przyznawał, że zawarł w niej nie tylko własne pomysły, ale wzorował się także na zwyczajach różnych narodów i ludów jak Japończycy, Indianie. Wykorzystał koncepcje filozofów i uczonych, a nawet reguły średniowiecznych zakonów.

Ruch skautek – dziewcząt został założony w 1909 roku. Robert Baden-Powell uważał, że ruch skautek powinien być prowadzony przez kobiety i dlatego w 1910 roku poprosił o pomoc swoją siostrę Agnes Baden-Powell, później dołączyła się żona generała, Lady Olave Baden-Powell.

Skąd na terenach polskich powstała nazwa – harcerstwo, jako odpowiednik światowego skautingu? W 1912 roku ukazuje się książka Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera „Harce Młodzieży Polskiej”, w której po raz pierwszy, w kontekście powstającej organizacji użyto słów takich jak: „harcerz” (zastąpiło ono określenie „skaut polski”), „zastęp” (zastąpiło określenie „patrol”), „drużyna” (zastąpiło określenie „pluton”), „hufiec”, „chorągiew”, „harce”. Zaproponowano w niej także używane do dziś nazwy stopni i funkcji.

W tym samym roku zakończył się ogłoszony przez „Skauta” konkurs na odznakę harcerską – żadna z prac nie okazała się na tyle interesująca, by od razu wprowadzić ją do użytku. Po wprowadzeniu szeregu zmian wszedł do użytku zaprojektowany przez ks. Kazimierza Lutosławskiego krzyż harcerski, wzorowany na orderze Virtuti Militari. W 1911 roku na stronach „Skauta” opublikowano wiersz, napisany przez Ignacego Kozielewskiego „Wszystko co nasze…”. Wiersz ten stał się hymnem harcerstwa. Refren w 1912 roku ułożyła Olga Drahonowska, muzyka pochodzi z pieśni „Na barykady”.

Latem 1911 roku odbywają się pierwsze obozy harcerskie. W Warszawie działa już 12 drużyn, w Poznaniu 4. Pierwsze drużyny pojawiają się w Łodzi, Pabianicach, Ozorkowie, Tomaszowie Mazowieckim, a także w Śremie, Kórniku, Chełmnie, Grudziądzu, Pleszewie, Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Wałczu, Nakle, Chojnicach, Świeciu, Inowrocławiu i Bydgoszczy.
W marcu 1912 roku Andrzej Małkowski wyjechał do Londynu w celu zebrania materiału do nowego wydania swej książki. Po powrocie został odsunięty od pracy w „Skaucie” i Naczelnej Komendzie Skautowej. W 1913 roku zorganizował wycieczkę skautową na III Ogólnobrytyjski Zlot Skautów w Birmingham w Anglii, gdzie nad polskim obozem powiewała flaga z białym orłem, na amarantowym tle i używano nazwy kraju, wymazanego z mapy świata. Za wybitne zasługi Małkowski otrzymał od Roberta Baden Powella skautowy medal „Za zasługi”.

W czerwcu 1913 roku Małkowski przeniósł się do Zakopanego, gdzie wziął ślub z Olgą Drahonowską. Rozwijał tam ożywioną działalność, tworząc silny, niezależny ośrodek harcerski. Wraz z wybuchem wojny wstąpił na krótko do Legionów Polskich. Brał udział w pierwszych walkach, lecz zależność tych formacji od zaborcy austriackiego spowodowała jego wystąpienie. Udał się do Anglii, a potem do Stanów Zjednoczonych, gdzie zakładał polskie drużyny skautowe wśród wychodźstwa. Następnie służył w armii kanadyjskiej, walczył na froncie we Francji. W listopadzie 1918 roku został przeniesiony do armii gen. Józefa Hallera. Wysłany w misji wojskowej do polskich oddziałów w Odessie do generała Lucjana Żeligowskiego, zginął w katastrofie morskiej statku, którym płynął. W styczniu 1919 roku przeładowany parowiec wypłynął z Marsylii do portów Lewantu i w nocy z 15 na 16 stycznia 1919 wpadł na minę. Zatonął w ciągu kilkunastu minut, zabierając ze sobą w głębinę ponad siedemset osób.

Po tragicznej śmierci Andrzeja, jego żona Olga Drahonowska-Małkowska nadal propagowała ideę skautingu w Wielkiej Brytanii i w Polsce. W emigracyjnym harcerstwie działał też ich jedyny syn Lutyk Małkowski, a potem wnuczka Krystyna (oboje mieszkający na stałe w Wielkiej Brytanii).

Polska odmiana skautingu, zwana harcerstwem, zaliczała się do czołówki polskich ruchów młodzieżowych w okresie międzywojennym. Harcerstwo, mimo początkowego do niego uprzedzenia pewnej części polskiego społeczeństwa, było ruchem, który na tle organizacji młodzieżowych Polski międzywojennej był najbardziej aktywny i autentyczny. Organizacja harcerska nie była jednak mimo deklarowanej apolityczności wolna od konfliktów, wyrastających na podłożu ogólnospołecznych sprzeczności, targających ówczesną Polską. Ponieważ ZHP był w okresie międzywojennym ważną i liczebnie znaczącą polską organizacją wychowawczą, zawsze znajdował się w centrum uwagi ówczesnych sił politycznych, które za jego pomocą starały się wywierać wpływ na młodzież. Mimo częstego odżegnywania się od polityki, ZHP stanowił ważny element państwa polskiego doby międzywojennej.

Lata wojny – to nieprzerwalne pasmo bohaterskich czynów polskich harcerzy, bądź osób, które na ideach harcerskich się wychowały, od pogotowia wojennego harcerskiego, zaczynając, przez konspirację, po Powstanie Warszawskie. Ten temat jest tak obszerny, że nie sposób umieścić go w jednym artykule.

Lata powojenne to kolejny etap harcerstwa. Etap dwoistości – organizacji „aparatu partyjnego” i organizacji społecznych instruktorów pracujących zgodnie z prawdziwymi harcerskimi ideałami i nierzadko prześladowanych.

Po roku 1980 ruch harcerski znów się dzieli. Powstaje cały szereg niezależnych od władz centralnych organizacji, tworzących swoje struktury w różnych regionach Polski. W 1989 roku powstaje Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, organizacja odwołująca się do zasad etyki chrześcijańskiej i tradycji narodowej, uważająca się za kontynuację przedwojennego ZHP. Powstają także inne organizacje harcerskie: Związek Harcerstwa Polskiego w 1918 roku, Polska Organizacja Harcerska, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, Niezależny Krąg Instruktorów Harcerskich. W 1996 roku powstało też Stowarzyszenie Harcerskie, które w przeciwieństwie do innych organizacji harcerskich postanowiło pozostać otwarte również na osoby niewierzące.

Opracował Krzysztof Szymański