I Kongres Nauki Komunistycznej

Na początku lat 50. XX wieku na I Kongresie Nauki Polskiej władza komunistyczna wprowadziła w Polsce wzorowany na radzieckim model nauki, który oznaczał podporządkowanie badań naukowych celom politycznym i ideologicznym. Szczególnie dotknęło to nauki historyczne, ponieważ zgodnie z ideologią marksistowską należało od nowa badać przeszłość, aby pokazać, że wydarzenia dziejowe w Polsce zmierzały nieuchronnie ku komunizmowi.

Ofensywa na froncie nauki

Koniec lat 40. XX wieku to zaostrzenie polityki represyjnej państwa wobec obywateli i zmiany w zakresie polityki kulturalnej i naukowej w Polsce.

20-21 kwietnia 1949 r. odbyło się plenum KC PZPR, na którym mówiono o „ofensywie ideologicznej na froncie naukowym”. Rozpoczęto akcję „N” polegającą na zmianach w polityce kadrowej wobec uczelni i instytutów badawczych, dzięki wydanemu jeszcze w październiku 1947 r. dekretowi likwidującemu wybieralność władz uniwersyteckich i wprowadzającemu zasadę nominacji.

Polscy historycy zdawali sobie sprawę z upolitycznienia sowieckiej nauki historycznej. Już na VII Zjeździe Historyków we Wrocławiu we wrześniu 1948 r. byli gotowi iść na ustępstwa wobec władzy traktując marksizm jako narzędzie przydatne do nowych ujęć i tematów badawczych. Ale jak się okazało kilka lat później, marksizm miał być nie tylko metodą badawczą, ale i ideologią służącą bieżącej polityce władz państwowych.

Rok 1951 to okres ostatecznego umocnienia się władz komunistycznych w Polsce. Odbywający się od 29 czerwca do 2 lipca 1951 r. I Kongres Nauki Polskiej był spektakularnym poka- zem siły władz, które przeprowadziły w kraju powszechną stalinizację, w tym również polskiej nauki. Celem komunistów było zdyskredytowanie dotychczasowych osiągnięć nauki, całkowite wyeliminowanie dorobku badaczy i oparcie nauki na wzorach sowieckich.

Totalna stalinizacja widoczna była w pracach przygotowawczych do Kongresu. Od marca 1949 r. powołano 11 sekcji (i kilkanaście podsekcji) obejmujących główne dziedziny nauki: Nauk Społecznych i Humanistycznych, Nauk Ekonomicznych, Matematyki i Fizyki, Energetyki i Elektrotechniki, Budowy Maszyn i Technologii Mechanicznej, Nauk Inżynieryjno-Budowlanych, Chemii i Technologii Chemicznej, Nauk o Ziemi, Biologii i Nauk Rolniczych, Nauk Medycznych, Organizacji Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Sekcje te dały początek późniejszej Polskiej Akademii Nauk. Głos dominujący w sekcjach i podsekcjach mieli naukowcy należący do partii, którzy według wytycznych partyjnych opracowywali referat, będący wykładnią interesów komunistów.

Otwarcie obrad miało miejsce 29 czerwca w auli Politechniki Warszawskiej i dokonał tego przewodniczący Komitetu Organizacyjnego prof. Jan Dembowski w obecności 1051 nau- kowców i 711 gości, w tym prezesa Rady Ministrów Polski „ludowej” Józefa Cyrankiewicza, członków Rady Państwa, a także zagranicznych delegacji m.in. przewodniczącego Światowej Rady Pokoju Frédérica Joliot-Curie. Przez cztery dni odbywały się z jednej strony posiedzenia plenarne, na których dyskutowano nad powołaniem Polskiej Akademii Nauk oraz posiedzenia sekcyjne, gdzie dokonywano podsumowania prac podsekcji. Obrady zamknęło 2 lipca 1951 r. przemówienie Jana Dembow-skiego przedstawiające wyniki kongresu.

Historia w służbie reżimu

Głos dominujący w Podsekcji Historii mieli historycy należący do Marksistowskiego Zrzeszenia Historyków powstałego na Zjeździe Historyków we Wrocławiu we wrześniu 1948 r. Jej przewodniczącym był Stanisław Arnold, zastępcami - Celina Bobińska i Henryk Jabłoński, a referentem - Żanna Kormanowa. Podsekcja zajęła się przygotowaniem referatu, jaki na obradach sekcji historycznej miała wygłosić Kormanowa. Referentka reprezentowała stanowisko władz, pełniła funkcję zastępcy kierownika Katedry Historii Polski Wydziału Historycznego w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych powołanego przez KC PZPR w 1950 r.

W lutym 1950 r., na pierwszym zebraniu Podsekcji Historii i Prehistorii, Kormanowa w projekcie referatu ostro skrytykowała polską historiografię okresu międzywojennego i powojennego. Wywołało to sprzeciw części historyków szczególnie Aleksandra Gieysztora, który zarzucił jej tendencyjność i upomniał się o pozytywną ocenę dorobku szkoły Franciszka Bujaka, Marcelego Handelsmana, Jana Rutkowskiego, Stefana Czarnowskiego i Wacława Tokarza. Poparli go Tadeusz Manteuffel, Witold Kula i Marian Małowist. Ostatecznie powołano komisję, która miała pracować nad zmianami w referacie w składzie: Stanisław Arnold, Nina Assorodobraj, Aleksander Gieysztor, Stefan Kieniewicz, Żanna Kormanowa i Tadeusz Manteuffel.

Wygłoszony na I Kongresie Nauki Polskiej referat Kormanowej był programem, jaki odtąd obowiązywał historyków w zakresie prowadzenia badań naukowych. Sam referat wydrukowany później w „Kwartalniku Historycznym” liczy ok. 50 stron, napisany został językiem propagandy komunistycznej z odwołaniami do pism Lenina i Stalina. Kormanowa skrytykowała dotychczasowy dorobek polskiej historiografii twierdząc, że do tej pory nauka historyczna dążyła do ukrycia prawdy historycznej, służąc przede wszystkim interesom klas panujących, głównie burżuazji. W jej ocenie niedostrzeganie przez historyków walki klasowej i unikanie badań historii najnowszej i współczesnej było przejawem strachu historyków przed marksizmem, stąd też dotychczas przedstawiana była fałszywa wersja historii. Według niej tylko marksizm prowadził do poznania prawdy. Szczególnie negatywne oceny Kormanowa wystawiła nauce historycznej okresu II Rzeczypospolitej za jej antysowieckość oraz - jak to określała - podporządkowanie interesom klas rządzących.

Te wytyczne oznaczały dla historyków w praktyce brak możliwości prowadzenia niezależnych badań naukowych, wyboru problematyki i stosowania różnych metod badawczych, ponieważ odgórnie narzucono wyłącznie interpretacje w duchu marksizmu. Preferowanym kierunkiem badań stały się dzieje najnowsze, a w nich historia ruchu robotniczego. Przy pisaniu historii decydującym nie był warsztat badawczy historyka, ale należało powoływać się na interpretację dziejów dokonaną przez Lenina i Stalina. W ten sposób nauka została całkowicie podporządkowana celom ideologicznym i propagandowym służąc partii komunistycznej. To właśnie w rzeczywistości komunistycznej nauki historyczne uległy zakłamaniu, ponieważ historycy interpretowali fakty i procesy społeczne wyłącznie w duchu walki klas i postępu. W ograniczonym stopniu można było jedynie sięgać do dorobku poprzednich pokoleń historyków i to tylko w zakresie warstwy faktograficznej.

Kormanowa w swoim referacie złożyła również w imieniu całego środowiska historyków deklarację lojalności wobec nowych władz. Wyraziła też gotowość zaangażowania historyków w sprawę budowy socjalizmu w Polsce.

Część historyków (m.in. Władysław Konopczyński, Zygmunt Wojciechowski) była przeciwna stalinizacji historii, ale ich głosy pozostały bez odzewu. Większość przyjęła narzucone zmiany afirmując w ten sposób podporządkowanie badań naukowych celom politycznym.

PAN zamiast PAU

Przypieczętowaniem narzuconego odgórnie nauce polskiej marksizmu była I Konferencja Metodologiczna Historyków Polskich, która odbyła się w Otwocku 28 grudnia 1951 r.

Ostatecznie potwierdzono, że jedynie światopogląd marksistowski i materializm historyczny będą odtąd regułami stosowanymi w nauce. Próbowano również ustalić, jak w praktyce miało wyglądać podporządkowanie badań naukowych ideologii i bieżącej polityce. Szczegółowo określono pole badawcze, czyli tematy akceptowane do publikacji. Chodziło o ustalenie dopuszczanej przez władze problematyki badawczej. Udział historyków sowieckich miał również podkreślić współpracę polsko-sowiecką.

I Kongres Nauki Polskiej był niechlubną cezurą w dziejach nauki polskiej. Niewątpliwie narzucenie przez władzę komunistyczną marksistowskiej wizji świata zaważyło w kolejnych czterech dziesięcioleciach na interpretacji procesów historycznych w dziejach Polski dokonywanych przez historyków. Z tych względów tak ważne jest obecnie odkłamanie historii Polski. Widocznym rezultatem Kongresu była decyzja o likwidacji Polskiej Akademii Umiejętności i powołaniu centralnej instytucji zajmującej się organizacją nauki - Polskiej Akademii Nauk, która ostatecznie powstała w październiku 1951 r. PAN miała być instytucją nadzorującą naukowców w przestrzeganiu wytycznych ustalonych na Kongresie w zakresie prowadzenia badań naukowych.