„Inny świat” Gustaw Herling Grudziński. Streszczenie lektury, bohaterowie, motywy. Najważniejsze informacje o utworze

Gatunek: powieść autobiograficzna, literatura łagrowa/obozowa
Rodzaj: epika
Geneza: powieść jest zapisem autentycznych doświadczeń autora z łagrowej rzeczywistości. Gustaw Herling Grudziński spisał ją w latach 1948-1950, czyli krótko po opuszczeniu sowieckiej niewoli.
Czas i miejsce akcji: dwa lata między 1940, a 1945. Wydarzenia rozgrywają się głównie w łagrach sowieckich: Witebsk, Leningrad, Wołoga, Jercew.

Gustaw — główny bohater, autor i narrator utworu. Jest pomocny, komunikatywny, otwarty i nie zamyka się w sobie. Chętnie wysłuchuje innych więźniów, próbuje zawierać życzliwe znajomości. Przyjmuje postawę, która w tych nieludzkich i trudnych warunkach ma mu pomóc, chce zachować człowieczeństwo i zasady moralne, które zawsze były częścią jego życia. Opisuje wydarzenia i ludzkie historie, w sposób jak najbardziej obiektywny, bez oceny. Znajduje w sobie nawet zrozumienie dla tych, którzy obrali inną drogę przetrwania w obozie, pokazując gorszą wersję człowieka, żyjąc według zasady odwróconego dekalogu. Gustaw przechodzi także bunt, w ramach którego odmawia przyjmowania posiłków. Przeżył przesłuchania, pobicie, szkorbut, głód, otarł się o śmierć. Ostatecznie wywalcza sobie wolność, która należała mu się na mocy amnestii po podpisaniu umowy Sikorski-Majski zwartej pół roku wcześniej. Zostaje zwolniony z obozu w styczniu roku 1942.

Wybrani bohaterowie:

• Dimka – religijny człowiek, życzliwy i współczujący. Jest szczerym i jedynym przyjacielem głównego bohatera. Jego losy poznajemy w rozdziale „Trupiarnia”.
• Gorcew – były oficer NKWD, który uważał, że trafił do obozu przez pomyłkę. Więźniowie, którzy rozpoznali w nim znanego z brutalnych przesłuchań oficera zgotowali mu ciężki los i powolną śmierć. Został przydzielony do najcięższej pracy bez zmiennika, zmarł z wycieńczenia. Poznajemy go w rozdziale „Ochłapy”.
• Marusia – bohaterka rozdziału „Nocne łowy”, ofiara zbiorowego gwałtu. Zakochana z wzajemnością w szefie urków, Kowalu, który jednak oddał ją pozostałym w ramach solidarności. Po tym zdarzeniu zgłosiła się do przeniesienia do innego obozu.
• Jegorow – były więzień, który po latach wraca do obozu jako lekarz. Jest surowy, ale współczujący więźniom. Jego historię poznajemy w rozdziale „Zmartwychwstanie”.
• Jewgienija Fiodorowna – żona Jegorowa, obozowa pielęgniarka. Nie potrafiła kochać męża na wolności. Jej prawdziwą miłością był inny więzień, któremu urodziła dziecko. Zmarła przy porodzie.
• Michaił Aleksiejewicz Kostylew – mężczyzna, który wierzył w system sowiecki zderzył się w łagrze z jego najciemniejszą stroną. Podpalał swoją rękę, aby uniknąć pracy, dla systemu, który go tak oszukał. Gustaw znał sekret Miszy Kostylewa i obiecał nigdy go nie wyjawić. Misza zginął wylewając na siebie wrzątek. Było to samobójstwo, nie chciał zostać przeniesiony na Kołymę. Główny bohater chciał odbyć widzenie z matką zmarłego, które było zaplanowane dla Miszy, ale nie dostał pozwolenia. Wcześniej starał się także pójść na Kołymę za Michała Kostylewa, ale i tego mu odmówiono.
• Natalia Lwowna – młoda, dobra kobieta o przeciętnej urodzie, chorowita, wrażliwa na sztukę, pomocna innym. Przetrwanie w obozie dawała jej wiara w jedyną rzecz, o jakiej mogła decydować, mianowicie śmierć przez samobójstwo. Czytała i pożyczyła także Gustawowi książkę "Za­pi­ski z mar­twe­go domu" Fiodora Do­sto­jew­skie­go. Podjęła próbę samobójczą, po niepowodzeniu i wyjściu ze szpitala straciła nadzieję na wolność i opuszczenie innego świata (tak nazywała obóz).
• więźniowie i funkcjonariusze– m.in. naczelny i inni funkcjonariusze, którym autor nie poświęca wiele uwagi. Więźniowie dzielą się na różne grupy osadzonych np. brutalni recydywiści, (urkowie), zwykli przestępcy (bytownicy), najgorzej traktowani więźniowie polityczni (biełoruczki). Autor pokazuje wybrane postaci epizodycznie. Podkreśla zezwierzęcenie i upadek moralności wśród więźniów. Nie są solidarni w niedoli, zrobią wszystko, aby przetrwać.

W książce występuje sporo epizodycznych bohaterów. Oprócz wymienionych wyżej to także:

• Pamfiłow
• Ponomarenko
• Profesor Borys Lazarowicz
• Rusto Karinen
• Sadowski
• Zabójca Stalina
• Generalska doczka
• Pułkownik Szkłowski
• Szewc z Witebska
• Tania
• Koźma
• Machapetian

1. Pobyt Gustawa w więzieniu w Witebsku.
2. Transport do Leningradu.
3. Przeniesienie do obozu pracy w Jercewie.
4. Opis obozu.
5. Pobyt bohatera w szpitalu.
6. Przydział do pracy z brygadą tragarzy.
7. Historia „urka” Kowala i Marusi.
8. Historia Gorcewa.
9. Historia „zabójcy Stalina”.
10. Historia Michaiła Kostylewa.
11. Opowieść o pielęgniarce Fiodorownej.
12. Wolny dzień w obozie.
13. Historia Pamfiłowa.
14. Opowieść Fina o nieudanej próbie ucieczki z obozu.
15. Historia córki polskiego oficera („Generalska doczka”), która w obozie była prostytutką.
16. Przyjaźń Gustawa z profesorem Borysem i Olgą Lazarowizami.
17. Seans filmowy; Gustaw pożycza„Zapiski z martwego domu” od Natalii Lwownej.
18. Próba samobójstwa Natalii Lwowny.
19. Wybuch wojny sowiecko-niemieckiej i amnestia Polaków na mocy paktu Sikorski-Majski.
20. Praca przy sianokosach.
21. Choroba Gustawa.
22. Gustaw poznaje prawdę o zdradzie Machapetiana, który na niego donosił.
23. Protest głodowy Gustawa i pozostałych w obozie Polaków.
24. Boże Narodzenie w Trupiarni.
25. Gustaw wychodzi na wolność.
26. Podróż przez Rosję i wstąpienie do oddziału wojska polskiego.
27. Historia więźnia z sowieckiego łagru spotkanego po latach.

• Motyw pracy – jest ona wyczerpująca, a efektywność robotników mocno kontrolowana.
• Motyw nadziei – „Tylko w więzieniu łatwo jest zrozumieć, że życie bez czekania na cokolwiek nie ma najmniejszego sensu i wypełnia się po brzegi rozpaczą”, „(...), jeśli człowiek nie ma w życiu jakiegoś określonego celu – (...) to musi mieć przynajmniej na co czekać”.
• Motyw zniewolenia i buntu – nieludzkie warunki miały doprowadzić do większego zniewolenia więźniów i sterowania nimi na poziomie podstawowych instynktów. „(...) nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu” pisze autor. Mimo wszystko więźniowie potrafili wykrzesać w sobie siłę do protestu, co ostatecznie doprowadziło do odzyskania wolności przez Gustawa.
• Motyw śmierci – wpisana w obozową codzienność, miała różne oblicza. Przez jednych była wyczekiwana, przez drugich omijana na wszelkie możliwe sposoby.
• Motyw cierpienia – samotność, brak miłości, odebrana godność, wyczerpujący wysiłek fizyczny, głód doprowadzały do cierpienia duchowego i fizycznego, a także okaleczeń i samobójstw.
• Motyw dehumanizacji – najlepiej wyjaśniają go słowa autora „Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich – tak jakby wodę można było mierzyć ogniem, a ziemię piekłem.”

Oto lista jawnych pytań na maturę ustną z języka polskiego 2023 dotyczących lektury „Inny świat”:

• Postawy człowieka w sytuacji ekstremalnej. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Refleksje na temat wartości ludzkiego życia. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Literatura dokumentu osobistego jako świadectwo pamięci. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Pamięć o historii utrwalona w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata Gustawa" Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Jakie znaczenie ma tytuł do zrozumienia sensu utworu? Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Moralność obozowa jako wynik zniewolenia człowieka. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Granice ludzkiej godności i upodlenia. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Jak zachować człowieczeństwo w sytuacji ekstremalnej? Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
• Człowiek wobec zła. Omów zagadnienie na podstawie "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Przypominamy, że konteksty to teksty kultury, które w funkcjonalny sposób musi przytoczyć maturzysta, aby uzupełnić, uwiarygodnić swoją argumentację w wypowiedzi lub wypracowaniu. Mogą to być odniesienia do świata sztuki, literatury, kina czy polityki.

Do utworu Gustawa Herlinga Grudzińskiego pasują konteksty, które oddają w jakimś stopniu podobną tematykę, a więc takie zagadnienia jak: tematyka lagrowa i łagrowa, zniewolenie, obóz koncentracyjny, więzienie, cierpienie, śmierć, etyka, dehumanizacja, walka o byt, godność człowieka, hierarchia, prawo siły, okrucieństwo, fabryka śmierci, adaptacja do najgorszych warunków celem przetrwania, ale także trudne i dyskusyjne wybory.

To warto rozważyć przygotowując odpowiedzi do jawnych:

• „Antygona” Sofokles – trudne wybory
• „Medaliony” Zofia Nałkowska – dehumanizacja
• „Rozmowy z katem” Kazimierz Moczarski – hierarchia, prawo siły, etyka.
• „Proszę państwa do gazu” i inne opowiadania Tadeusza Borowskiego – człowiek złagrowany

Warto sięgnąć także po konteksty z innych tekstów kultury niż literatura np. po konteksty filmowe, które obrazują te same motywy w innych okolicznościach. Pokazują skłonności człowieka do stawiania siebie wyżej niż innych, posłuszeństwa wobec krzywdzącej ideologii lub znieczulicy na ludzkie cierpienie np. dzieła kinematografii opowiadające o niewolnictwie, „Służące” reż. Tate Taylor.