Jak sprawić, by życie było aktywne, ciekawe i godne?

W Krakowie przedstawiono wyniki badań, które w latach 2013-2014 przeprowadziła Europejska Platforma Seniorów AGE (AGE Platform Europe) w ramach projektu Europejskiej Sieci na rzecz Dochodu Minimalnego - EMIN (European Minimum Income Network). Badaniami objęto osoby starsze z Polski, Francji i Irlandii.

Pytano je, w jakim zakresie dochód minimalny - obejmujący zarówno emerytury, jak i świadczenia socjalne - gwarantuje osobom starszym godne życie. Okazuje się, że kombinacja takich czynników jak: niski dochód, zły stan zdrowia, dyskryminacja ze względu na podeszły wiek lub płeć, obniżone zdolności psychofizyczne, bezrobocie, izolacja, nadużycia i ograniczony dostęp do usług mogą się przyczyniać do zagrożenia tych osób ubóstwem i wykluczeniem społecznym.

Dlatego w ramach projektu EMIN dokonano wspólnie z seniorami analizy tak zwanych budżetów referencyjnych, obejmujących listę dóbr i usług potrzebnych określonemu gospodarstwu domowemu, np. samotnie mieszkającej emerytce czy parze emerytów. Uczestnicy badania rozmawiali też o byciu aktywnym i zaangażowanym w życie społeczności. Chodziło np. o uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych, spotkaniach rodzinnych, udział w wolontariacie, płacenie podatków i przekazywanie doświadczeń następnemu pokoleniu.

Nie zaobserwowano różnic pomiędzy grupami dyskusyjnymi złożonymi z młodszych i zdrowych uczestników, a skupiającymi starszych uczestników borykających się z chorobami. Wyjątkiem jest Polska, gdzie uczestnicy w grupie powyżej 75. roku życia uważali, że aktywność społeczna nie pasuje do pasywnego stylu życia, który według nich w rzeczywistości prowadzą w Polsce ludzie starsi cierpiący z powodu chorób i ograniczeń fizycznych. Starsi uczestnicy we wszystkich wymienionych krajach uważają, że ich role społeczne są przede wszystkim powiązane z rodziną, a w Polsce głównie do niej ogranicza się aktywność osób starszych.

Czego potrzeba seniorom, by byli aktywni?
Choćby wyposażenia rehabilitacyjnego, aparatów słuchowych, pomocy do sprzątania i gotowania oraz wind i poręczy łazienkowych. Tak mówiły osoby starsze w badanych krajach.

We wszystkich grupach istniała też zgodność co do potrzeb pośrednich jak: zdrowe i smaczne jedzenie, odpowiednie ubranie, warunki mieszkaniowe, usługi zdrowotne i opiekuńcze, wypoczynek i czas wolny, łączność ze społeczeństwem, bezpieczeństwo, mobilność, kształcenie ustawiczne i oszczędności.

Zauważono również, że na przykład komputer służy nie tylko do kontaktów społecznych i kształcenia ustawicznego, ale może być wykorzystywany jako tani sposób spędzania czasu wolnego. Jako ważne dla osobistej autonomii, oprócz potrzeb podstawowych, w niektórych grupach wymieniano: wolność wyboru, samodzielność, poczucie własnej wartości, niezależność, ale także dostęp do informacji.

Na co pozwala seniorom dochód minimalny?
Dochód minimalny w Polsce jest znacznie niższy niż we Francji i Irlandii. We Francji jest tylko jeden system dochodów minimalnych dla ludzi powyżej 65. roku życia, w Irlandii istnieją dwa systemy, ale różnice pomiędzy gwarantowanymi kwotami minimalnymi są nieznaczne. Zauważono jednak, że wszędzie gospodarstwa składające się z dwóch osób starszych radzą sobie lepiej niż osoby samotne.

Jednak wszyscy, którzy dostają minimalne emerytury muszą planować swoje budżety precyzyjnie, a mimo to większości ich potrzeb społecznych nie da się zaspokoić (m.in. kontakty społeczne, mobilność, kształcenie ustawiczne) lub mogą one być zaspokojone częściowo (m.in. leczenie, odzież, czas wolny). Warto zauważyć, że uczestnicy badania z Krakowa byli zgodni co do tego, że można uczestniczyć w różnych wydarzeniach kulturalnych, rekreacyjnych lub edukacyjnych bezpłatnie lub po preferencyjnych cenach oferowanych w mieście. Jednak seniorzy na ogół nie wiedzą, że takie możliwości istnieją.

We Francji i Irlandii krajowe systemy dochodu minimalnego dla ludzi starszych są bardziej adekwatne niż w Polsce. Świadczenia emerytalne wystarczają na zdrowe jedzenie, odpowiednie ubranie i produkty do pielęgnacji ciała; warunkiem jest otrzymywanie dodatku na mieszkanie, uzupełniające ubezpieczenie zdrowotne i dodatki socjalne za energię.

W Irlandii ochronę dochodu minimalnego dla osób starszych uznano za wystarczającą dla zachowania podstawowej jakości życia jednak przy niskich kosztach mieszkania (tak w przypadku własności, jak i mieszkania socjalnego). Poza posiadaniem oszczędności, większość potrzeb może być tam spełniona w całości lub w większości (przejazdy, towarzyskie kontakty społeczne, rekreacja). Drugim ważnym warunkiem był dostęp do nieodpłatnej opieki zdrowotnej i socjalnej.
Natomiast uczestnicy badań z Krakowa uznali, że poziom dochodów z pomocy społecznej dla ludzi w podeszłym wieku jest zbyt niski, więc żadna z potrzeb omawianych powyżej nie może być w pełni zaspokojona, bo dochód z pomocy społecznej dla ludzi starszych jest drastycznie niższy niż granica ubóstwa (pomiędzy 33 proc. i 50 proc.) dla wszystkich wiekowych grup referencyjnych (poniżej i powyżej 75. roku życia).

Zalecenia dla decydentów politycznych
Prawo do adekwatnego dochodu osób w podeszłym wieku należy uznać za podstawowe i konieczne dla zapewnienia wszystkim godności i niezależności (nawiązanie do artykułu 1 Europejskiej Karty Praw Podstawowych dotyczącego ludzkiej godności).

Trzeba zatem opracować budżety referencyjne dla osób w podeszłym wieku przy wykorzystaniu koszyka towarów i usług dostosowanego do określonych podgrup wiekowych populacji 65+ w celu odzwierciedlenia potrzeb seniorów, które się zmieniają, np. rosną koszty długotrwałej opieki dla najstarszych.

Analizując sytuację najsłabszych osób starszych, należałoby zwrócić uwagę, że ich potrzeby mogą się różnić w zależności od wieku, płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania, powiązań rodzinnych, systemu opieki społecznej itd. Analiza zdolności finansowych gospodarstw domowych osób starszych jest najbardziej efektywna w skali mikro. Adekwatność dochodów jest tym, co pozwala na pozytywną reakcję na potrzeby każdej osoby i jej rodziny.

"Godne życie", "udział w życiu społecznym" i "integracja społeczna" to koncepcje, które lepiej oddają indywidualne sytuacje ludzi i gwarantują, że otrzymują oni odpowiednie wsparcie dotyczące: zasobów finansowych, sieci społecznych, koniecznych usług, leczenia i opieki społecznej oraz opieki długoterminowej, przystępnych cenowo lub bezpłatnych. Dlatego tym, którzy z uzasadnionych powodów nie mogą uskładać na adekwatną emeryturę, trzeba zapewnić adekwatną sieć bezpieczeństwa.

Usunąć bariery zatrudnienia, z którymi borykają się starsi pracownicy, poprzez wsparcie przy poszukiwaniu pracy, kształcenie ustawiczne i zawodowe, wolontariat itd. Trzeba zająć się kwestiami związanymi z przejściem między karierą zawodową a emeryturą - ponieważ może się to wiązać z zerwaniem sieci kontaktów społecznych i prowadzić do wykluczenia. Trzeba zapobiegać ubóstwu wśród starszych kobiet - poprzez eliminację różnic w wynagrodzeniu oraz zapewnienie, by czas spędzony na opiece nad dziećmi, osobami starszymi itd. nadawał uprawnienia emerytalne.

Trzeba się upewnić, że systemy dochodu minimalnego w podeszłym wieku spełniają oczekiwania seniorów w zakresie potrzeb, które uznają oni za niezbędne dla zachowania godnych standardów życiowych, godności osobistej i ich udziału w społeczeństwie jako równych obywateli.

W projekt zaangażowane były:
- AGE Platform Europe (sieć ponad 150 organizacji członkowskich osób w wieku 50+ reprezentujących ponad 40 mln Europejczyków), a także: Petits freres des Pauvres (Francja), Age&Opportunity (Irlandia) i UJ Kraków (Polska). W Polsce badania przeprowadziły i koordynowały Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych UJ (pod kier. dr Jolanty Perek-Białas), przy współpracy z Instytutem Socjologii, Jagiellońskim UTW (Ewa Piłat), MOPS-em i Akademią "Pełnia Życia" .