Kiedy i jak spadkodawca może wydziedziczyć najbliższą osobę

Wydziedziczenie często jest mylone z wyłączeniem z dziedziczenia. Zacznijmy więc od różnic między tymi pojęciami. Otóż przepisy Kodeksu cywilnego dopuszczają możliwość wyłączenia spadkobiercy ustawowego (małżonka, dziecka, a w dalszej kolejności także rodziców czy rodzeństwa) od dziedziczenia. Może to nastąpić poprzez odpowiedni zapis w testamencie (tzw. testament negatywny), pomijający osobę uprawnioną do spadku. Wyłączenie z dziedziczenia nie pozbawia jednak prawa do zachowku, które jest swego rodzaju pocieszeniem dla najbliższej osoby wyłączonej ze spadku.

I teraz dochodzimy do pojęcia wydziedziczenia. Wydziedziczenie to nic innego, jak zapisane wprost w testamencie pozbawienie osoby uprawnionej do zachowku przysługującego jej prawa do dziedziczenia i zachowku jednocześnie. Jeśli więc spadkodawca jednoznacznie wydziedziczy w testamencie żonę i córkę, a sąd to potwierdzi, nie dostaną z majątku męża i ojca ani grosza.

Zrozumiałe, że tak drastyczne dla osób najbliższych skutki muszą być obwarowane licznymi zastrzeżeniami. Wydziedziczenie jest więc szczegółowo uregulowane w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim, spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć osoby najbliższe, jeżeli: 1. wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2. dopuściły się względem spadkodawcy, albo jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci; 3. uporczywie nie spełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Postępowaniem wymienionym w pkt. 1 może być np.: działalność przestępcza, rozrzutność, alkoholizm, narkomania, prostytucja, uchylanie się od pracy zarobkowej itp.

Przyczyna z pkt. 2 może oznaczać przestępstwo potwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu, albo obrazę czci, dokonaną słowem lub czynem.

Przyczyną z pkt. 3 może być uchylanie się od opieki w chorobie, od płacenia alimentów, czy choćby tylko długotrwałe nieutrzymywanie kontaktów.

Wymienione przyczyny muszą mieć - powtórzmy - charakter uporczywy. Zdarzenia jednorazowe czy też stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia. Innymi słowy, nie wystarczy np. jedna sprzeczka, choćby nawet ostra. Podstawą do pozbawienia zachowku mogą być natomiast częste awantury wywoływane przez potencjalnego spadkobiercę na przestrzeni długiego czasu.

Ważne jest, aby przyczyna wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku wynikała wprost z treści testamentu. Czyli, aby wydziedziczenie było skuteczne, spadkodawca powinien wyraźnie wskazać w testamencie przynajmniej jedną z trzech przyczyn z art. 1008 Kodeksu cywilnego, najlepiej wraz z jej szczegółowym uzasadnieniem. Spadkodawca nie musi jednak używać specjalnych, ściśle określonych wyrażeń prawnych, wystarczy, że jasno przedstawi przyczyny wydziedziczenia.

W niektórych drastycznych przypadkach spadkobierca może zostać całkowicie odsunięty od spadku, choć spadkodawca nie zostawił testamentu bądź nie zawarł w nim zapisu o wydziedziczeniu. Potrzebny jest do tego wyrok sądowy, uznający spadkodawcę za niegodnego, na podstawie art. 928 Kodeksu cywilnego (patrz infografika). Za niegodnego spadku można uznać zarówno spadkobiercę ustawowego jak i testamentowego, a nawet zapisobiercę zwykłego i windykacyjnego.