Kiedy żył Jezus

Rozmowa z prof. EWĄ WIPSZYCKĄ

- Palestyna dzieliła się na kilka krain, m.in. na Galileę, Samarię, Idumeę i Judeę. Zajmowała obszar ok. 20 tys. km kwadratowych, czyli mniej więcej jedną szesnastą obecnego terytorium Polski. Mieszkało w niej od 500 tys. do 600 tys. osób bardzo nierówno rozdzielonych: obok gęsto zaludnionych, zielonych terenów, występowały też obszary pustynne i stepowe. Kontrasty w tej krainie były silne, los człowieka zależał nie tylko od tego, w jakiej rodzinie się urodził, ale i w jakim miejscu.
I chociaż Jerozolima była najważniejszym miastem, to liczyła zaledwie od 20 do 40 tys. mieszkańców, czyli niewiele w porównaniu do co najmniej półmilionowej Aleksandrii czy blisko milionowego Rzymu. Jerozolima pęczniała w okresie święta Paschy, kiedy w jej murach przebywało być może nawet 150 tys. ludzi.
-**Kto zamieszkiwał wówczas Palestynę?
- Przede wszystkim ludność żydowska, skupiona głównie w Judei, rozciągającej się na południe od Jerozolimy. Judea była swego rodzaju sercem kraju. Poza nimi Palestynę zamieszkiwały inne plemiona semickie i niesemickie, w tym Grecy. -**Jakimi językami mówiono wtedy w**Palestynie?
- Myliłby się ten, kto myślałby, że niemal wszyscy mówili po aramejsku. W miastach, zwłaszcza poza Judeą, często brzmiał język grecki. Ludność grecka znalazła się w Palestynie w okresie hellenistycznym, po wyprawach Aleksandra Macedońskiego, kiedy osadnicy ruszyli na Wschód. Władcy hellenistyczni zakładali miasta, w których Grecy się osadzali. Ponadto, o czym trzeba pamiętać, również w czasach Jezusa greka była językiem wspólnym i powszechnym nie tylko w całym świecie śródziemnomorskim, ale poza nim również, gdyż posługiwano się nią np. w miastach Iranu, Mezopotamii. Kultura grecka odgrywała natomiast wielką rolę i była niezwykle kusząca, przez co za Greków uważało się wielu nie-Greków. Jeżeli ktoś mówił tym językiem i identyfikował się z kulturą, to po prostu uchodził za Greka. -**A**jakim językiem posługiwał się Jezus i**jego rodzina?
- Na pewno aramejskim, jak większość osób zamieszkujących Palestynę. -**Po**hebrajsku nie mówiono?
- W czasach Jezusa język hebrajski - z którym aramejski jest mocno spokrewniony - był wyłącznie językiem Pisma Świętego. W życiu codziennym używano aramejskiego, który do tego stopnia wyparł hebrajski, że nie tylko niektóre księgi Starego Testamentu zostały w nim napisane, ale również w wielu synagogach trzeba było tłumaczyć na aramejski biblijne teksty hebrajskie. -**Jezus mógł znać język grecki?
- Tego wykluczyć nie można, ale lektura Nowego Testamentu nie wskazuje, aby się nim posługiwał. Moim zdaniem grekę musiał trochę znać, bo przecież poruszał się po obszarach, gdzie spotykał ludność grecką. Wielu Żydów przyjęło język grecki za swój, zwłaszcza ci, którzy do Palestyny przybywali z innych krain rzymskiego świata. Proszę pamiętać, że Żydzi również 2 tysiące lat temu zamieszkiwali nie tyko Palestynę, ale - podobnie jak dzisiaj - tworzyli diaspory. Dla nich przecież dokonywano tłumaczeń Pisma Świętego, bo nie znali hebrajskiego i aramejskiego. -**Mieszkańcem jakiego państwa był Jezus, gdy się urodził, co miało miejsce prawdopodobnie w**6 lub 7 roku p.n.e.?
- Był poddanym króla Heroda, który miał dwór w Jerozolimie. -**Herod zmarł w**4 roku p.n.e.**Czyim poddanym wówczas stał się Jezus?
- Odpowiedź będzie wygodniej zacząć od naszkicowania sytuacji politycznej Palestyny. Od lat 60. przed narodzeniem Chrystusa pozostawała w zależności od imperium rzymskiego. Nie była to sytuacja wyjątkowa w ówczesnym świecie. We wschodniej części Basenu Morza Śródziemnego takich organizmów istniało sporo. Rzymianie określali takie byty pozornie niezależne, ale faktycznie przez nich opanowane, bardzo wymownym terminem "klientów ludu rzymskiego". W praktyce oznaczało to, że pozostawali na miejscu królowie, istniała miejscowa administracja, istniały normalne dla starożytności rady (w Jerozolimie urzędował Sanhedryn), zbierano podatki do własnej kasy, ale kluczowe decyzje podejmowali rzymscy urzędnicy, w tym tę, kto u każdego "klienta ludu rzymskiego" będzie rządzić.
-**Herod sprawował władzę w**Palestynie -**od**37 roku przed**Chrystusem -**z**woli Rzymu?
- Nie mogło być inaczej; świat należał do Rzymu. Po śmierci Heroda doszło do tak silnych walk między jego spadkobiercami, synami i krewnymi, że sami Żydzi poprosili Oktawiana Augusta, by Judea została zamieniona w prowincję rzymską, czyli była bezpośrednio rządzona przez Rzymianina wskazanego przez Augusta. Ten zaś nie kwapił się do podjęcia decyzji, ponieważ zdawał sobie sprawę, jak ciężko będzie sprawować władzę nad ludnością żydowską w Palestynie, która uchodziła za swarliwą, trudną do rządzenia, kierującą się dziwnymi prawami i wyznającą dziwaczną religię. -**Czy rzeczywiście Herod był wielkim okrutnikiem? Ponoć cesarz August miał powiedzieć, że na**dworze Heroda lepiej być świnią (ortodoksyjni Żydzi nie zabijają świń ze względów rytualnych) niż jego własnym synem, gdyż Herod wymordował wielu członków najbliższej rodziny, w**tym żony i**dzieci.
- Najpierw wytłumaczenie: owa anegdota ma sens, gdy weźmiemy pod uwagę jej greckie brzmienie. Syn bowiem w tym języku to hyios, a świnia - hys.
Wracając do pytania, trzeba stwierdzić, że Herod nie był wyjątkiem wśród ówczesnych władców, którzy dokonywali czynów okrutnych. Walka o władzę, w tamtych czasach, była usiana zbrodniami, z reguły dokonywanymi w obrębie rodziny panującej, gdyż jej członkowie rywalizowali o sprawowanie rządów. To prawda, że o zbrodniach Heroda słyszymy wyjątkowo dużo. Miał on pecha, że zachowało się dzieło historyka Józefa Flawiusza (żył od ok. 37 r. do 100), serdecznie go nienawidzącego i szeroko opowiadającego o walkach w otoczeniu króla. Herod nigdy "nie przemawia do nas własnym głosem". -**Czy Herod mógł kazać -**jak pisze św. Mateusz -**"pozabijać wszystkich chłopców poniżej dwóch lat w**Betlejem i**w**całej okolicy"?
- Tę ewangeliczną opowieść należy uznać za mit lub za legendę, jeśli komuś to słowo przeszkadza. To nie jest jedyna opowieść w starożytnych źródłach o "rzezi niewiniątek". -**Co zatem o**Herodzie można**powiedzieć na**pewno?
- Był niesłychanie zręcznym graczem w stosunkach z Rzymem, gdyż potrafił skutecznie zabiegać o poparcie dla siebie w bardzo trudnych czasach, kiedy w Rzymie toczyła się walka o władzę pomiędzy Oktawianem Augustem i Antoniuszem. Herod najpierw został zwolennikiem Antoniusza, a gdy ten przegrał, potrafił mimo wszystko przekonać do siebie Augusta. Nie ulega natomiast żadnej wątpliwości, że Herod zasłużył się jako administrator i budowniczy w całej Palestynie. Zakładał miasta, wznosił twierdze, a sławę przyniosło mu rozbudowanie i ozdobienie świątyni jerozolimskiej, która uchodziła za prawdziwy cud architektoniczny. -**W**6 roku przed**Chrystusem zmienił się status polityczny i**administracyjny Palestyny, została włączona**do**imperium rzymskiego, stając się częścią prowincji syryjskiej.
- Tak. Na czele Judei stanął urzędnik rzymski, który w Nowym Testamencie określany jest militarnym mianem hegemona, podporządkowany namiestnikowi Rzymu w Syrii. Pozostałe części Palestyny zostały podzielone na królestwa klienckie, o bardzo zmiennych granicach. -**Jezus był Galilejczykiem, która leżała na**północy.
- Galileą po śmierci Heroda rządził - za zgodą imperium - Herod Antypas (sprawował władzę od 4 r. przed Chrystusem do 39) z tytułem tetrarchy Galilei i Perei. -**Czy Żydom przeszkadzało rzymskie panowanie?
- Żydzi serdecznie nienawidzili Rzymian i mieli za co. Rzym podporządkował sobie Palestynę po okresie istnienia niepodległego państwa żydowskiego, które Żydzi wywalczyli sobie od dynastii Seleukidów i już byli do niezależnego bytu własnego państwa przyzwyczajeni. W nowej sytuacji wszystkie naprawdę ważne decyzje podejmowali rzymscy urzędnicy: prefekt Judei, namiestnik Syrii, a gdy chodziło o kwestie fundamentalne - cesarz w Rzymie. Żydom bardzo przeszkadzało również to, że najwyższy kapłan, osoba najważniejsza i najświętsza, był nominatem obcych. Nawet szaty kultowe najwyższego kapłana, niezbędne do sprawowania obrzędów w czasie najważniejszych świąt, były zdeponowane u Rzymian, a oni wydawali je tylko na czas uroczystości religijnych. Dodam, że Żydzi musieli płacić na rzecz Rzymu podatki. -**Pogańskiego Rzymu.
- To słuszna uwaga, bo dla pobożnych Żydów władcą ich kraju był tylko Bóg. Palestyna - w ich oczach - była ziemią, która należała tylko do Boga, a nie do Rzymian, którzy nawet jeśli nic nie robili, obrażali Boga swoją obecnością. Ponadto nienawiść Żydów do Rzymu potęgowana była przekonaniem, że imperium jest niezwyciężone. To przekonanie było powszechne w całym imperium. -**Dlaczego zatem w**66 r. po**Chrystusie Żydzi wszczęli powstanie przeciwko Rzymowi?
- Powstanie wybuchło wbrew zdrowemu rozsądkowi: armia rzymska była niezwyciężona, mogła ponieść klęski w pojedynczych bitwach, ale szans na wygranie wojny z nią nie miał nikt. Żydzi doprowadzili jednak do powstania, bo szczerze wierzyli, że Bóg zwycięży Rzym. -**A**dla Rzymu, jakie znaczenie z**geopolitycznego i**strategicznego punktu widzenia miał obszar Palestyny?
- Ważne, i to z kilku powodów. Po pierwsze - choć bezpośrednio za Palestyną jest pustynia, to za nią rozciąga się wielkie państwo partyjskie (obejmowało Iran i północną Mezopotamię), z którym Rzym toczył liczne wojny. Po drugie - na wybrzeżu Palestyny były ważne i bogate miasta, ośrodki handlowe. Po trzecie - przez Palestynę przechodziła jedna z ważniejszych dróg w świecie starożytnym - z Syrii ku Egiptowi. -**Jak nie-Żydzi postrzegali religię żydowską?
- Uważali ją za dziwactwo, a niekiedy za coś odrażającego. Mieszkańcy innych krajów nie mogli pojąć, jak można czcić tylko jednego Boga, odrzucać kult wszelkich innych bóstw. Przeszkadzał również powszechnie silny żydowski rytualizm, obsesja rytualnej czystości w dniu codziennym itp. -**Jezus i**jego rodzina**byli...
- ...prawowiernymi, czyli zwykłymi Żydami, przestrzegającymi prawa żydowskiego. -**Jakie wychowanie mógł odebrać Jezus, którego ojcem był cieśla?
- Niewiele wiemy o edukacji młodych Żydów w czasach Jezusa, w przeciwieństwie do chłopców z greckich domów. Przecież sami ewangeliści mało lub zgoła nic nie wiedzieli o życiu młodego Jezusa. Poza stwierdzeniem, że wzrastał tak jak inni, naprawdę żadnych faktów podać nie możemy. -**Z**lektury Ewangelii wynika, że musiał umieć czytać i**pisać.
- To nie ulega wątpliwości, a jeśli tak, to nawet On, Pan wszechświata, musiał się jak każdy z nas nauczyć pisać i czytać. W tym celu pewnie chodził do jakiegoś nauczyciela. Na pewno uczestniczył w jakiejś formie kształcenia religijnego. Warto pamiętać, że Żydzi przywiązywali wielką wagę do nauki swoich dzieci płci męskiej. Uważano, że przynajmniej jeden syn powinien uczyć się u jakiegoś mistrza-nauczyciela. Taka edukacja polegała przede wszystkim na uczeniu się na pamięć Biblii i interpretowaniu jej. -**W**synagodze młody Jezus wykładał Pismo Święte.
- Każdy Żyd mógł w synagodze je interpretować. W przypadku Jezusa zdumiewające jest to, że swoje uwagi na temat Biblii głosił młody człowiek, w zasadzie dziecko. -**"Uczeni w**Piśmie", mający za**sobą wieloletnie studia żydowskiej tradycji, pogardzali wiedzą biblijną Jezusa, mieli go za**nieuka.
- To prawda i na swój sposób mieli rację. Nauczanie Jezusa zrywało bowiem z tradycjami biblijnej interpretacji, używało innego języka, poruszało inne tematy, zrywało z rytualno-prawnym pedantyzmem. -**Osób, które parały się nauczaniem Żydów, jak Jezus, było w**ówczesnej Palestynie więcej. Co o**nich wiemy?
- Niewiele. Bez wątpienia natomiast Palestyna była wtedy kotłem, pod którym burzyły się napięcia na tle społecznym, religijnym, metafizycznym i politycznym. To był czas powszechnego oczekiwania Żydów na Mesjasza. Pojawili się różni ludzie, którzy zapewniali o swojej mesjańskiej naturze. -**Jezus był uważany za**Mesjasza?
- Przez wielu był tak postrzegany. -**Czy Żydzi wierzyli wtedy, że historia posuwa się naprzód pod**Bożym kierownictwem i**zbliża się do**kulminacji, która doprowadzi do**triumfu Izraela, ale po**drodze będą kataklizmy, wojny?
- Tak. -**Czy Żydzi wierzyli wówczas w**duszę i**jej nieśmiertelność?
- W klasycznej religii żydowskiej nieśmiertelność duszy nie istnieje. Jednak ten pogląd powoli ulegał zmianie, tak że przed około dwoma tysiącami lat bywali tacy Żydzi, którzy wierzyli w istnienie duszy i w jej wieczny żywot. -**Jaki był stosunek Żydów do**cudów dokonywanych przez Jezusa?
- W całej starożytności wiara w cuda była powszechna. Nie dotyczyła ona jedynie bardzo wąskiego kręgu intelektualistów, filozofów, którzy w sposób rozumowy, ale nie negując istnienia bogów i ich interwencji, znajdowali wytłumaczenia cudów. Nikomu więc nie przychodziło wtedy do głowy kwestionować cudów Jezusa. Żydom i poganom również. Poganie twierdzili po prostu, że ich bogowie dokonywali jeszcze większych cudów. -**Kim był z**zawodu Jezus?**
- Tego na pewno nie wiemy. Regułą było natomiast, że synowie, zwłaszcza jedyni, dziedziczyli fach po ojcach. Zatem Jezus, zanim zaczął nauczać, wykonywał zapewne zawód cieśli.
Rozmawiał:
WŁODZIMIERZ KNAP
Prof. Ewa Wipszycka jest cenioną na świecie specjalistką w dziedzinie historii starożytnego chrześcijaństwa i autorytetem w kwestiach historii Kościoła chrześcijańskiego w starożytnym Egipcie; związana z Uniwersytetem Warszawskim. Napisała m.in.: "Kościół w świecie późnego antyku", "Państwo rzymskie a chrześcijaństwo do początków IV wieku", "Historia starożytnych Greków" czy "O starożytności polemicznie".