Klewań, Czartorysk, Puławy, Sieniawa, Stary Sielec i inne rodowe siedziby

Czartoryscy byli jednym z dziewięciu litewskich rodów z tytułem książąt głównych. Pieczętowali się herbem Pogoń Litewska. W XV wieku otrzymali od księcia Świdrygiełły rozległe nadania na Wołyniu, m.in. Klewań i Czartorysk. I to właśnie te dwie miejscowości stały się pierwszymi siedzibami rodu, a od Czartoryska wzięło się też rodowe nazwisko. Druga, poboczna linia rodu, mieszkająca na zamku w Korcu. Wygasła w 1810 r.

W 1475 r. książę Michał Czartoryski rozpoczął w Klewaniu budowę zamku. Stał się on na długie lata główną siedzibą rodziny. Przebudowany w 1817 roku przez ks. Konstantego Czartoryskiego, mieścił polskie gimnazjum założone przez niego i dobrze wyposażone. Szkołę tę władze carskie zamknęły w 1831 r. w związku z powstaniem listopadowym, następnie zaś przeniosły do Równego i zamieniły w gimnazjum rosyjskie.

W 1860 r. Czartoryscy sprzedali swoje klewańskie dobra carowi Aleksandrowi II. W ich pałacu siedzibę znalazł zarząd carskich włości, a potem greckokatolickie seminarium duchowne. Podczas I wojny światowej, w trakcie walk rosyjsko-austriackich, zamek został zdewastowany. W II Rzeczpospolitej odremontowano go i przeznaczono na siedzibę szkoły. Po wojnie został opuszczony, a w 1992 r. wybuchł w nim pożar. Dziś jest już tylko ruiną.

Miejscowością, która w powszechnym odczuciu najsilniej kojarzy się z Czartoryskimi są Puławy. Położone nad Wisłą miasto należało wcześniej do Lubomirskich i Sieniawskich. W 1731 r. córka późniejszego hetmana wielkiego koronnego Adama Sieniawskiego, Maria Zofia, wyszła za mąż za wojewodę ruskiego Aleksandra Augusta Czartoryskiego. Od tego momentu Puławy na sto lat stały się własnością familii Czartoryskich. W tym też czasie miejscowość przeżyła swój złoty wiek.

Sprawcami rozkwitu Puław byli Adam Kazimierz i Izabela z Flemingów Czartoryscy, postacie barwne i wyjątkowe, wielce zasłużone dla Polski i jej kultury. W 1784 r. Adam i Izabela przenieśli się na stałe do Puław. Przy pomocy znanych architektów odrestaurowali i przebudowali w stylu klasycystycznym tamtejszy pałac, zaaranżowali też w stylu angielskim 30-hektarowy park. Znalazło się w nim wiele budowli: Domek Grecki, Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, altany, źródełka, mostki.

Z inicjatywy księżnej Izabeli w 1801 r. w Puławach, we wspomnianej Świątyni Sybilli, otwarte zostało pierwsze w Polsce muzeum narodowe, w którym księżna z pasją gromadziła patriotyczne pamiątki. Stało się ono początkiem bezcennej kolekcji, która wraz ze zbiorami dzieł sztuki złoży się później na krakowskie Muzeum Książąt Czartoryskich.

Dzięki zainteresowaniu Adama i Izabeli kulturą, sztuką i nauką ich dwór w Puławach stał się centrum życia artystycznego i politycznego, konkurującym dla Warszawy króla Stanisława Poniatowskiego. Puławy zaczęto nazywać Polskimi Atenami.

W Puławach bywali prawie wszyscy wybitniejsi przedstawiciele polskiego oświecenia, m.in.: Grzegorz Piramowicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Naruszewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Zabłocki, Jan Piotr Norblin, Marcello Bacciarelli. Książę Adam zgromadził w pałacu bogaty księgozbiór, finansował też rozmaite prace naukowe. Na jego dworze kształciła się młodzież szlachecka.

Kres świetności Puław przyniósł upadek powstania listopadowego. Za znaczący udział w nim książę Adam Jerzy Czartoryski (syn Adama Kazimierza) został przez cara zaocznie skazany na śmierć, a jego majątki skonfiskowano. Pałac w Puławach zajęło wojsko. Część wyposażenia i otoczenia zaborcy wywieźli do Rosji.

Rodzinie udało się uratować zbiory muzealne ze Świątyni Sybilli oraz liczącą około 60 tys. tomów bibliotekę. Rzeczy te ewakuowano szczęśliwie do Paryża, a stamtąd po latach trafiły do Krakowa, stając się zaczątkiem Muzeum Czartoryskich. W puławskim pałacu władze umieściły Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, potem zaś Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny. Dziś piękny gmach jest siedzibą Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa.

Wspomniana wcześniej Maria Zofia Sieniawska wniosła Czartoryskim w posagu jeszcze jedną posiadłość - Sieniawę koło Przeworska. W latach 40. XVIII wieku z inicjatywy jej męża, księcia Aleksandra Augusta, tamtejszy pałac został rozbudowany, później zaś nastąpiły kolejne przebudowy, zgodnie ze zmieniającymi się modami architektonicznymi.

Pod koniec XVIII stulecia sieniawski pałac należał do najwspanialszych na ziemiach Rzeczpospolitej. Na stałe w Sieniawie osiadł pod koniec życia książę Adam Kazimierz Czartoryski, tam też zmarł w 1823 r., o czym piszemy na str. 2.

Gdy po upadku powstania listopadowego na Czartoryskich spadły surowe represje, władze carskie skonfiskowały wszystkie ich dobra w zaborze rosyjskim (ponad trzy czwarte rodowej fortuny). W takiej sytuacji główna rodzinna siedziba przeniosła się właśnie do Sieniawy w zaborze austriackim.

W latach 80. XIX wieku Czartoryscy przeprowadzili gruntowną przebudowę pałacu, po której nabrał on późnobarokowego charakteru. W rezydencji bywali sławni i znamienici goście, wśród nich m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, Juliusz Kossak, a także car Aleksander I i Tadeusz Kościuszko, który tam właśnie leczył się po bitwie pod Maciejowicami.

Czartoryskich odwiedzali przedstawiciele skoligaconych rodzin arystokratycznych, politycy, artyści. W pałacu urządzano bale, zabawy, spotkania literackie i naukowe, przedstawienia teatralne. W XIX wieku pałac pełnił taką funkcję, jaką kilka dekad wcześniej spełniały Puławy - był centrum intelektualnym i kulturalnym.

Kres jego świetności położyła I wojna światowa, podczas której został mocno zdewastowany. Ówczesny właściciel, Adam Ludwik Czartoryski, przekazał go na szpital dla zakaźnie chorych c.k. żołnierzy. Swoje dołożyły działania wojenne i dwukrotnie przechodzący tamtędy front.

W dwudziestoleciu międzywojennym budynek nie nadawał się do celów mieszkalnych. Kolejny właściciel, książę Augustyn Czartoryski, nosił się z zamiarem odrestaurowania go, ale na przeszkodzie stanął wybuch kolejnej wojny. Podczas okupacji Czartoryscy ukryli w piwnicach pałacu swoje najcenniejsze obrazy, m.in. „Portret młodzieńca” i „Damę z gronostajem”.

Dzieła zniszczenia budynku dopełniły lata powojenne. Dopiero na przełomie lat 90. i 2000. pałac został odnowiony przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Dziś jest własnością prywatną i służy jako elegancki hotel.

By powetować sobie straty poniesione podczas konfiskaty majątków w zaborze rosyjskim, Czartoryscy zaczęli nabywać dobra w innych częściach kraju. W 1841 r. kupili ziemię w Wielkopolsce - Stary Sielec na południu tego regionu. Majątek liczył - bagatela - prawie tysiąc hektarów.

Gdy pod koniec XIX i na początku XX wieku Czartoryscy skoligacili się z panującymi dynastiami Europy (Habsburgami i Hohenzollernami), zaczęli myśleć o budowie nowej, okazałej siedziby rodowej. Książę Olgierd Czartoryski, ożeniony z Mechtyldą z Habsburgów, miał podobno nadzieję na objęcie polskiego tronu w odrodzonej Rzeczpospolitej. W pierwszych latach XX wieku postanowił wznieść odpowiadający ambicjom rodziny pałac w Starym Sielcu, a stworzenie projektu zlecił Rogerowi Sławskiemu, cenionemu poznańskiemu architektowi.

Wydaje się jednak, że formę gmachu z góry narzucił sam książę. Miał to być utrzymany w stylistyce historyzmu pałac, nawiązujący do średniowiecznego zamku i podkreślający w ten sposób starożytność i znamienitość zamieszkującego w nim rodu. Do wybuchu I wojny światowej budowlę doprowadzono do stanu surowego, potem inwestycję przerwały działania wojenne.

W okresie międzywojennym prac już nie wznowiono, a po 1945 r. pałac upaństwowiono i zmieniono w magazyn. W latach 90. Czartoryscy odzyskali nieruchomość i podjęli kilka prób jej zaadaptowania na różne cele. Niestety, jak dotąd bezskutecznie. Jak widać, niedokończone inwestycje to nie tylko specjalność naszych czasów.

Opisane miejsca to tylko wybrane siedziby Czartoryskich. Tak bogaty ród dysponował całym szeregiem wspaniałych obiektów i majątków w wielu częściach Rzeczpospolitej. W różnych okresach do Czartoryskich należały zamki i pałace w Międzybóżu, Brzeżanach, Czernelicy (wszystkie trzy obecnie leżą w granicach Ukrainy), Gołuchowie, Lublinie, Krakowie, Konarzewie, Rokosowie, Baszkowie, Natolinie, Warszawie i wielu, wielu innych miejscach.