Konflikt racji moralnych. Omów zagadnienie na podstawie „Antygony” Sofoklesa. Odpowiedź do pytania jawnego na maturę 2023

Egzamin ustny z języka polskiego w 2023 roku będzie przeprowadzany od 10 do 23 maja. Uczeń będzie mógł zdobyć maksymalnie 30 punktów, żeby zdać, trzeba uzyskać minimum 30 proc. (czyli 9 punktów).

W tym roku zdający oprócz pytań niejawnych opartych na tekście literackim, ikonicznym lub dotyczącym języka muszą zapoznać się także z pulą pytań jawnych. Ostatecznie po zmianach ogłoszonych 1 marca 2023 roku przez CKE i MEiN uczniowie losować będą jedno z 110 pytań (a nie z 227, jak zakładano pierwotnie). Tak przedstawia się pula pytań:

Znalazły się tam także dwa tematy z „Antygony” Sofoklesa. Jedno z nich brzmi: „Konflikt racji moralnych. Omów zagadnienie na podstawie »Antygony« Sofoklesa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst”. Poniżej zamieszczamy przykładowe opracowanie tego pytania.

Wstęp: Ocalić własne życie czy postępować w zgodzie z własnymi wartościami i narazić się na niebezpieczeństwo? Postępować w zgodzie z prawami boskimi czy ludzkimi? Przed takimi dylematami często stawali bohaterowie utworów literackich i nie tylko. Czasami człowiek musi wybierać między dwiema równorzędnymi wartościami. Wybór ten jest niezwykle trudny i bardzo często niesie ze sobą poważne konsekwencje.

Teza: Konflikt racji moralnych polega na tym, że trzeba zdecydować się na jedną z wartości. Nierzadko skutkiem takiego wyboru jest cierpienie, a niekiedy nawet śmierć.

Argumentacja z „Antygony” Sofoklesa: Widać to bardzo dobrze w dramacie Sofoklesa pt. „Antygona”. Bohaterami, którzy stają przed poważnymi dylematami, są przede wszystkim Kreon i Antygona. Władca Teb po bratobójczej walce Eteoklesa z Polinejkesem pierwszego z braci każe pochować jako zwycięzcę, a drugi (ten, który zdradził ojczyznę) ma w ogóle nie mieć pochówku. Warto w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie ze starożytnymi wierzeniami dusza zmarłego, który nie został pochowany, będzie tułać się po świecie, nie mogąc dostać się do krainy umarłych, czyli Hadesu.

Kreon musiał więc stanąć przed poważną decyzją, czy pochować Polinejkesa pomimo zdrady, dając tym samym przykład innym ludziom, że zdrajca Teb nie ponosi żadnych konsekwencji, czy też narazić duszę zmarłego na wieczną tułaczkę i kierować się raczej ludzkimi, a nie boskimi prawami. Kreon decyduje się na tę drugą opcję. Wybór ten musiał być jednak dla niego bardzo trudny, zwłaszcza że był wujem Polinejkesa.

W przeciwieństwie do Kreona tytułowa bohaterka dramatu podejmuje decyzję zgodną z prawem boskim. Sprzeciwia się zakazowi władcy i nie zważając na karę śmierci, która może ją spotkać, grzebie ciało zmarłego brata. Dla Antygony wewnętrzny konflikt wartości również był bardzo trudny. Jej wybór nie trwał jednak długo, bo bohaterka kierowana miłością do brata i chęcią przestrzegania religijnych obrządków postanowiła zapewnić Polinejkesowi pochówek.

Warto zwrócić uwagę na to, że wewnętrzne i zewnętrzne konflikty bohaterów niosły ze sobą niemal zawsze tragedię, cierpienie i śmierć. Antygona nie zdążyła doczekać decyzji o ułaskawieniu i powiesiła się w celi, w jej ślady poszedł też Hajmon, narzeczony głównej bohaterki i syn Kreona, a później zrozpaczona Eurydyka (żona Kreona i matka Hajmona). Wybory moralne bohaterów kończą się więc tragicznie: Antygona umiera, a Kreon traci całą swoją rodzinę.

Czy jednak stałoby się inaczej, gdyby Antygona zdecydowała się nie pogrzebać zmarłego brata, a Kreon nie byłby taki surowy jako władca? Można przypuszczać, że nie, bo choć losy bohaterów potoczyłyby się nieco inaczej, to wciąż byliby oni nieszczęśliwi. Kreon, który pogrzebałby Polinejkesa, mógłby obwiniać siebie samego za taki czyn, a lud uznałby go za złego władcę, kierującego własnymi emocjami.

Z kolei Antygona z pewnością nie wybaczyłaby sobie, że ona wiedzie szczęśliwie życie, kiedy jej zmarły brat tuła się po świecie, nie mogąc zaznać spokoju w krainie umarłych. Rzeczywiste i prawdopodobne losy bohaterów pokazują, że konflikt racji moralnych nie ma właściwego rozstrzygnięcia, bo którąkolwiek z opcji wybierze bohater i tak będzie ona wiązała się z bólem i cierpieniem.

Odwołanie do wybranego kontekstu: Przed poważnym konfliktem wewnętrznym musieli stanąć także chrześcijanie – bohaterowie powieści „Quo vadis” Henryka Sienkiewicza. Ligia, Glaukus, Ursus (postaci fikcyjne) oraz apostołowie Piotr i Paweł (postacie rzeczywiste) stają przed wyborem, czy wyrzec się swojej wiary i oszczędzić własne życie, czy też pozostać wiernym Bogu i poświęcić się niczym Chrystus na krzyżu.

Każdy z powyższych bohaterów decyduje się pozostać wiernym wyznawanej przez siebie wierze, choć ma świadomość, że może spotkać go za to okrutna śmierć, w związku z prześladowaniem chrześcijan, które odbywały się za czasów panowania króla Nerona. Okrutny los spotyka Glaukusa – medyka, który żył w zgodzie z przykazaniem Jezusa, by miłować własnych nieprzyjaciół. Bohater, ginąc w okrutny sposób (spłonął na krzyżu), wybacza swojemu prześladowcy Chilonowi. Widząc to wszystko, Chilon zaczyna czuć wyrzuty sumienia i zupełnie zmienia swoje postępowanie.

Glaukus mógł wyrzec się swojej wiary i kierować się raczej wartościami ludzkimi (uratować swoje życie), jednak wybrał inną drogę. Jego konflikt moralny polegał na wyborze między życiem i zdradą Boga a okrutną śmiercią. Tak naprawdę każda z tych opcji kończyła się dla niego tragicznie. Przed podobnymi dylematami stawali także inni chrześcijanie, którzy tak, jak Glaukus poświęcali własne życie dla wiary: modlili się za swoich prześladowców, na arenie, zamiast walczyć ze zwierzętami, ponosili męczeńską śmierć.

Inne przykładowe konteksty:

• „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego – konflikt wewnętrzny Tomasza Judyma, który polegał na tym, czy zdecydować się na własne szczęście i życie rodzinne, czy pomoc ubogim.
• Utwory Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego (i innych przedstawicieli Pokolenia Kolumbów) – dylemat między walką o wolną ojczyznę a uratowaniem swojego życia i młodości.
• „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – konflikt dotyczący ratowania własnego życia i pozbawienia się godności ludzkiej.

Zakończenie: Człowiek niekiedy staje w swoim życiu przed trudnymi wyborami. Może zdecydować się na zachowanie własnych wartości, mając jednocześnie świadomość, że cena za przyjęcie takiej postawy jest bardzo wysoka (w przypadku Antygony, a także chrześcijan, była to śmierć). Może też wyrzec się praw boskich, chcąc jedynie ratować własne życie, ale wówczas szybko okazuje się, że jest on nieszczęśliwy, bo sprzeniewierzył się własnym wartościom. Konflikt racji moralnych jest więc sytuacją bez wyjścia, która sprowadza na człowieka cierpienie, a – jak pokazują powyższe przykłady literackie – nierzadko także śmierć.