Kraków. Archeolodzy odkrywają przeszłość kościoła norbertanek i mieszkańców Zwierzyńca

XIII-wieczny, późnoromański romański portal znajduje się w wejściu do kościoła od strony ul. Kościuszki, w kruchcie pod wieżą. Wymagał pilnej interwencji, ponieważ podmakał, kruszył się i niszczał w zastraszającym tempie. Jego dolne partie od czasu barokowej (XVII w.) przebudowy kościoła klasztornego były zasypane, "utopione" pod posadzką. W ramach podjętej w 2018 r. walki o zachowanie tego bezcennego zabytku dolną część portalu odkopano, przeszedł konserwację i ostatecznie został w całości wyeksponowany. Bezcenny kamienny portal w wieży przed dalszym zamakaniem ma zabezpieczyć wykonywana izolacja fundamentów wieży i częściowo także klasztoru.

W kolejnych latach działaniom konserwatorów i zabezpieczaniu portalu towarzyszyły badania archeologiczne. Trzy lata temu badacze eksplorowali podziemne partie wnętrza kościelnej wieży, a w zeszłym roku sprawdzali, co kryje się pod ziemią od strony podwórza gospodarczego sióstr. Z kolei wiosną tego roku zajrzano pod posadzkę w pomieszczeniu od wschodniej strony wieży, czyli od strony zakrystii.

Tegoroczne badania były prowadzone w obrębie wykopu pod kolejny fragment izolacji, wzdłuż murów fundamentowych świątyni i wieży. Archeolodzy zeszli około trzy metry poniżej obecnej posadzki.

Jednym z ważniejszych znalezisk jest posadzka barokowa, czyli XVII-wieczny poziom użytkowy związany z ówczesną budową wieży kościelnej oraz przebudową kościoła i klasztoru, zainicjowaną przez ksienię Dorotę Kątską.

Bardzo ciekawie zapowiadają się także pozostałe wyniki obecnych badań, bowiem archeolodzy odsłonili mur fundamentowy późnoromańskiego kościoła, którego forma może sugerować między innymi, że stanowił pozostałość starszej budowli. Kształt tego zagadkowego fundamentu - jak wskazują prowadzący badania - nie znajduje bowiem uzasadnienia w konstrukcji i planie zachowanych murów kościoła.

Przypomnijmy, że zabezpieczany u norbertanek kamienny portal jest związany z XIII-wieczną świątynią klasztorną, której wznoszenie przerwał najprawdopodobniej pierwszy najazd tatarski w 1241 roku. Archeolodzy znaleźli w tym rejonie warstwę spalenizny, którą wstępnie łączą z tym właśnie najazdem i zniszczeniem klasztoru.

- Podczas interpretacji odkrytych reliktów musimy brać pod uwagę wiele możliwości, np. że do budowy kościoła XIII-wiecznego wykorzystano częściowo mury jakiejś starszej budowli, lub że zniszczenia najazdu tatarskiego wymusiły wprowadzenie zmian w budowie kościoła w stosunku do pierwotnego zamysłu dotyczącego jego kształtu i planu. Za tą drugą ewentualnością przemawiają pewne nieregularności i brak konsekwencji w budowie, które stwierdziliśmy już podczas badań portalu - mówi Anna Bojęś-Białasik, badaczka architektury.

Norbertanki przybyły co prawda na Zwierzyniec już w drugiej połowie XII wieku, ale nie odkryto do tej pory żadnych materialnych pozostałości zabudowań klasztornych z tego okresu, choć ze źródeł historycznych wiadomo, że pierwszy kościół klasztorny poświęcono w 1181 roku. Pozostałości świątyni obecnie badanej wraz z portalem pochodzą już z kolejnej fazy budowy, która datowana jest na pierwszą połowę XIII wieku. Są to więc relikty kościoła, który norbertanki wzniosły już po pewnym czasie od przybycia na Zwierzyniec.

- Tak naprawdę o formie najstarszego kościoła nic nie wiemy. Koncentrujemy się więc na wnikliwej analizie odkrytych murów, aby nie pominąć żadnej ewentualności. Natomiast wstępnie wychodzi nam z badań, że nawa tej późnoromańskiej świątyni częściowo stoi na starszym obiekcie - podsumowuje prowadząca badania u norbertanek archeolog Monika Łyczak.

Nowo odsłonięty fundament jest wykonany kamienia, są w nim też niewielkie ułamki cegieł. Jest bardzo masywny i sięgający głęboko pod obecną powierzchnię - na trzech metrach głębokości nadal się nie kończy. Prawdopodobnie pochodzi z końca XII lub początku XIII wieku. Badaczki dodają, że w starszej literaturze pojawiały się przypuszczenia dotyczące istnienia na Zwierzyńcu siedziby możnowładcy Piotra Włostowica, którego córka była żoną Jaksy Gryfity, fundatora klasztoru zwierzynieckiego. Informacje o tej ewentualnej siedzibie nie zostały nigdy potwierdzone metodami badawczymi, ale w obecnej sytuacji tego typu tropy muszą być brane pod uwagę.

- Być może prace w klasztorze będzie można w przyszłości rozszerzyć o izolację dalszych fragmentów murów, przede wszystkim ściany elewacyjnej kościoła, a wtedy byłaby okazja do dalszych ustaleń - mówi Monika Łyczak. - Nasze znaleziska świadczą o tym, że relikty zabudowy starszej niż dotychczas znana istnieją, mamy szansę do nich dotrzeć i możemy zdecydowanie poszerzyć wiedzę na temat tego obiektu - warunkiem koniecznym jest jednak prowadzenie dalszych badań. Na razie wykonaliśmy jedynie "rzut oka" na tę budowlę, a przecież nie jest wykluczone, że kościół pierwotnie miał zupełnie inną formę, być może bardziej charakterystyczną dla konwentu norbertanek - zwraca uwagę archeolog.

Podczas tegorocznych badan u norbertanek natrafiono również na pięć pochówków z dawnego przykościelnego cmentarza. Były częściowo zniszczone przez fundament postawionej w baroku kościelnej wieży - archeolodzy znaleźli przede wszystkim dolne partie szkieletów.

Zmarli, których szczątki odkryto w tym roku, to dorośli oraz osoby młode. Pochówki są datowane na późne średniowiecze lub wczesny okres nowożytny, przed 1613 rokiem. Szkielety przejdą badania antropologiczne, zabezpieczono też próbki kości do ewentualnych badań genetycznych.

- Przynajmniej dwa ze znalezionych szkieletów wskazują na to, że ci zmarli musieli mieć mocną, nawet ponadprzeciętną muskulaturę - relacjonuje archeolog. - To może świadczyć o tym, że wykonywali długotrwale intensywną pracę fizyczną. Lokalna społeczność - co też możemy wyczytać ze szkieletów - nie była natomiast bardzo schorowana, nie zaobserwowano zbyt wielu zmian patologicznych (za wyjątkiem częstych chorób zębów i przyzębia), więc całkiem przyzwoicie musiało im się tutaj żyć - dodaje badaczka.

Po przebadaniu szczątków przez antropologa kości mieszkańców Zwierzyńca sprzed wieków zostaną pochowane w krypcie kościoła.

Monika Łyczak na koniec obecnych prac u norbertanek podsumowuje, że należy prowadzić jak najwięcej solidnych badań archeologicznych i architektonicznych w mieście.

- Niektórzy uważają, że wszystko w Krakowie jest już przekopane "na dziesiąta stronę". A tymczasem trafiają się w niektórych miejscach rewelacyjne odkrycia, które całkowicie zmieniają nasze postrzeganie krakowskiego wczesnego średniowiecza i tego, jak Kraków w tym okresie wyglądał. Dla przyszłych pokoleń i nowych, lepszych narzędzi badawczych zawsze coś pozostanie, a jest też możliwość pozostawienia tzw. świadków archeologicznych dla przyszłych badaczy. Natomiast trzeba pilnować, żeby przy okazji rozmaitych prac remontowych czy budowlanych zawsze odbywały się badania i żeby prowadzili je fachowcy znający się na danym temacie, okresie historycznym - podkreśla archeolog.

Czy technologie niszczą psychikę dzieci?