Królewska wieś na skraju miasta

W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie Nowej Wsi zbudowano osiedle profesorskie. Autorem większości zrealizowanych wówczas willi był Wacław Krzyżanowski. Na zdjęciu wille przy placu Axendrowicza. Fot. Anna Kaczmarz

HISTORIA. W latach 1941-44 na terenie Nowej Wsi powstało wzorcowe, niemieckie osiedle mieszkaniowe

Po buncie mieszczan krakowskich (w latach 1311-12) Władysław I Łokietek odebrał im majątki. W ten sposób wspomniane ziemie stały się własnością księcia, a później kolejnych królów. Po rozbiorach Nowa Wieś trafiła w ręce państwa (stąd przydomek Narodowa, który pojawił się przy jej nazwie w XIX w.).
Centrum wsi rozciągało się wzdłuż obecnej ul. Kazimierza Wielkiego. Jej przebieg pokrywa się w przybliżeniu ze średniowiecznym traktem z Krakowa do pałacu królewskiego w Łobzowie (w pierwszej połowie XIX w. ulicę Królewską nazywano Traktem Pruskim; w miejscu obecnego skrzyżowania z ul. Sienkiewicza znajdowała się brama i rogatka miejska). Północną granicę Nowej Wsi wyznaczała Młynówka Królewska (w połowie XX w. zasypano ją i przekształcono w ciąg spacerowy - dziś to al. Grottgera). Granica zachodnia biegła w rejonie ulic Kronikarza Galla i Siemieńskiego oraz przedłużeniem ul. Smoluchowskiego; południowa w rejonie ul. Chopina i ulicami Czarnowiejską i Nawojki; wschodnia - ulicą Józefitów.
Austriacki bastion
Od średniowiecza Nowa Wieś (podobnie jak sąsiadujące z nią: Krowodrza, Czarna Wieś i Łobzów) słynęła z niezwykle urodzajnych ziem oraz uprawianych tu warzyw i owoców. Do początków XX w. w krajobrazie przeważała półwiejska zabudowa z dużą ilością ogrodów. Rozwój budownictwa hamowały tzw. rewersy demolacyjne, czyli zakaz wznoszenia domów w obrębie fortów i pozostałych obiektów wchodzących w skład Twierdzy Kraków. Takie budowle znajdowały się także na terenie Nowej Wsi. W latach 1849-55 przebudowano i obsadzono drzewami ul. Kazimierza Wielkiego. W latach 1864-69 zamknięto ją od strony al. Słowackiego Bramą Pruską i bastionem Nowowiejskim. Bastion znajdował się między dzisiejszym pl. Inwalidów, ul. Pomorską, pl. Axentowicza i ul. Sienkiewicza. Była to budowla pięcioboczna, jej czoło ubezpieczał dodatkowo wał z czasów Rzeczpospolitej Krakowskiej.
Perły architektury
Pod koniec XIX w. sytuacja mieszkaniowa w Krakowie stawała się coraz bardziej dramatyczna, dlatego władze austriackie zezwoliły na rozwój budownictwa poza granicami miasta. Wygląd Nowej Wsi zaczął się wówczas zmieniać. Wytyczono nowe ulice, m.in. ul. Lea. W 1910 r. wieś przyłączono do Krakowa. W 1913 r. (po rozebraniu wału fortyfikacyjnego w rejonie obecnej al. Mickiewicza) powstał pierwszy projekt ul. Królewskiej. W 1924 r. zrealizowano jej krótki odcinek do ul. Pomorskiej, w 1935 r. sięgała do ul. Konarskiego, budowę dokończyli Niemcy w czasie II wojny światowej.
Prawdziwy boom budowlany rozpoczął się w dwudziestoleciu międzywojennym. Zaczęły powstawać zwarte zespoły kamienic i domów wzdłuż ulic Lea i Kazimierza Wielkiego oraz duże zespoły zabudowy mieszkaniowej dla pracowników firm. Mowa m.in. o domach Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych zbudowanych przez Wacława Nowakowskiego (budynki przy pl. Inwalidów 6 i ul. Sienkiewicza 2/2A) oraz o domu profesorów UJ przy pl. Inwalidów 4. Ten ostatni budynek, wzniesiony w latach 1927-28, zaprojektowany przez Ludwika Wojtyczkę, Stefana Żeleńskiego i Piotra Jurkiewicza, wyróżnia się dekoracyjną fasadą. Wszystkie te gmachy należą do najbardziej charakterystycznych osiągnięć architektury polskiej pierwszych dziesięcioleci XX w.
Oprócz okazałych kamienic na Nowej Wsi rozwijało się także budownictwo willowe. W latach 1920--27, w sąsiedztwie pl. Axentowicza, kontynuowano wznoszenie osiedla profesorskiego rozpoczęte jeszcze przed 1914 r. Autorem większości zrealizowanych wówczas willi (m.in. własnej przy ul. Sienkiewicza 25 z 1926 r.) był Wacław Krzyżanowski. Nadał on niektórym ze swoich projektów modną wówczas formę dworku.
Niemiecka dzielnica
Kolejne zmiany przyniosła II wojna światowa. Na terenach Łobzowa, Nowej i Czarnej Wsi oraz Błoń Niemcy planowali budowę wielkiej dzielnicy dla nowych mieszkańców miasta pochodzenia niemieckiego. Zrealizowano tylko część zamierzeń, m.in. wzorcowe osiedle złożone z budynków wielorodzinnych przy ówczesnej Reichsstrasse, czyli ulic Królewskiej. Prace prowadzono w latach 1941-44. Wzniesiono wówczas kilkadziesiąt budynków (3-, 4- i 5-kondygnacyjnych) z pełnym wyposażeniem technicznym. Stropy wykonano z betonu, tak, aby piwnice mogły służyć jako schrony w razie nalotów. Budynki stawiano w takiej odległości od siebie, aby cała kompozycja była zgodna z zasadą "Licht und Luft" (światło i powietrze). Była to największa tego typu inwestycja w Generalnej Guberni. Prace osobiście nadzorował kierownik Wydziału Głównego Budownictwa Theodor Bauder. W 1941 r. Niemcy zbudowali też linię tramwajową łączącą ul. Królewską z Rynkiem Krakowskim (wcześniej tory biegły ul. Kazimierza Wielkiego).
Po zakończeniu wojny proces zabudowy Nowej Wsi nie ustał. W latach 1954-69 kontynuowano wznoszenie bloków wzdłuż ul. Królewskiej i Podchorążych oraz na obszarze między ul. Lea i Kazimierza Wielkiego. W latach 1962-64 na rogu ul. Królewskiej i al. Kijowskiej powstał budynek Biprostalu - najwyższy obiekt w powojennym Krakowie. Mimo protestów mieszkańców kolejne bloki budowane są na terenie Nowej Wsi do dziś.
CIEKAWA POSTAĆ. EUGENIUSZ KWIATKOWSKI (1888-1974)
Urodził się i zmarł w Krakowie. Był politykiem, działaczem gospodarczym i inżynierem chemikiem. Podczas I wojny światowej walczył w Legionach Polskich. Jako minister przemysłu i handlu (w latach 1926-30) przyczynił się do rozwoju floty handlowej i przyspieszył budowę portu w Gdyni. Pod koniec lat 30. XX w. był posłem na Sejm, wicepremierem i ministrem skarbu. Współtworzył plan budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. W latach 1939-45 był internowany w Rumunii. Do kraju wrócił w 1945 r., dwa lata później został wybrany posłem na Sejm. W 1947 r. komunistyczne władze odsunęły go od działalności politycznej i gospodarczej, dostał też zakaz pobytu na Wybrzeżu. Wrócił do Krakowa i poświęcił się pracy naukowej. Zmarł w 1974 r., pochowano go na cmentarzu Rakowickim.