Krzyżacy i telewizja

Na lęborskich ulicach króluje neogotyk Fot. Artur Aulich

LĘBORK. Burzliwe losy miasta nad Łebą

We wczesnym średniowieczu słowiańska osada nosiła nazwę Lewino i należała do książąt Pomorza Gdańskiego. Według zapisu pomorskiego kronikarza Restorfa, Lębork był miastem już w 1285 r. Późniejszy dokument, z 1341 r., potwierdza nadanie praw miejskich, które Lębork otrzymał z rąk Dietricha Burgaffa von Altenburga, wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego.

Dzieje Lęborka nierozerwalnie wiążą się z Krzyżakami. Ziemię lęborską zdobywali mieczem, intrygami, wreszcie - dyplomacją. Do państwa krzyżackiego Lębork należał w latach 1310-1454. W "grunwaldzkim" roku 1410 miasto i zamek zajęli Polacy, ale rok później, po pokoju toruńskim, Lębork wrócił do zakonu. Po rozpoczęciu wojny 13-letniej, król Kazimierz Jagiellończyk wcielił miasto wraz z Pomorzem Gdańskim do Polski. W 1455 r. Rada Gdańska przekazała Lębork księciu pomorskiemu Erykowi II.

W 1637 r., po bezpotomnej śmierci księcia Bogusława XIV, Lębork włączony został do Polski (w skład Prus Królewskich). Tylko przez 20 lat taki był status miasta, bowiem już w 1657 r. król Jan Kazimierz odstępuje je elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi. Do 1698 r. elektorzy składali hołd królom polskim. Później Fryderyk II zaniechał odnawiania zawisłości lennej. Po I rozbiorze (1772 r.) Lębork przeszedł we władanie pruskie. Został wcielony do prowincji Pomerania, w której znajdował się aż do marca 1945 r.

Fortyfikacje sprzed stuleci

Pomimo burzliwych dziejów, podczas których miasto mocno ucierpiało, w Lęborku zachowało się sporo cennych i ciekawych zabytków. Gotycki kościół św. Jakuba należy do najstarszych i najcenniejszych (zachowanych w pierwotnym stylu) zabytków. Przyjmuje się, że powstał w XIV w. jako budowla obronna. W zakrystii zachowało się unikatowe sklepienie, tzw. kryształowe.

Zamek Krzyżacki nie jest dziś efektowną budowlą. Istniał już w XIV w. jako siedziba Dytrycha von Loupheima, pierwszego krzyżackiego wójta Lęborka, podległego gdańskiej komturii. Zachowany do dzisiaj budynek to dom zakonny, drugi co do wielkości w ówczesnym państwie krzyżackim.

Zamek składał się z domu zakonnego, murów obronnych (z trzema wieżami) oraz młyna. Ciekawym pomysłem był wydzielony z fosy strumyk, dzielący całe założenie na pół. Doprowadzał wodę do młyna (który nadal funkcjonuje!). Średniowieczny młyn na parterze mieścił także browar, a na piętrze dom młynarza. Był jednym z największych młynów na Pomorzu Gdańskim. Zamek, wielokrotnie przebudowywany, utracił klimat średniowiecznej warowni. W 1935 r. główny budynek zaadaptowano na potrzeby sądu. I dziś mieści się tu sąd - nie ma zwiedzania. Tylko ozdobne szczyty i ślady po oknach pozwalają domyślać się dawnej świetności. Przyzamkowe zabudowania to szachulcowy spichlerz z XIV w. z zachowaną gotycką ścianą, młyn z gotyckim szczytem z XIV w. oraz Dom Młynarza z XIX w.

Lębork to jedno z niewielu pomorskich miast, w którym dobrze zachowały się średniowieczne mury obronne. Historia lęborskich fortyfikacji sięga 1341 r., kiedy to rozpoczęto ich budowę. Wysokie na 6 m, otaczały miasto, tworząc 1220-metrowy ceglany czworobok. Fortyfikacje posiadały kilkadziesiąt baszt, dwie bramy i dwie furty. Trwająca renowacja sypiących się murów ma przywrócić blask zabytkom, które przetrwały niemal siedem stuleci.
Baszta Bluszczowa powstała w czasie wznoszenia miejskich murów obronnych, czyli w XIV w. Nazwa wywodzi się od gęsto porastającego ją bluszczu, który, niestety, wymarzł podczas ostrej zimy w 1855 r. Konstrukcja Bluszczowej Baszty odbiega od pozostałych. U podstawy jest czworoboczna, ale od drugiej kondygnacji zmienia się na ośmiobok. Spiczasty dach, kryty dachówką, zakończony jest miedzianą kulą. Elewację stanowi charakterystyczny dla lęborskich fortyfikacji wzór cegieł, zwanych zendrówkami, których ciemny kolor rysuje graficzne wzory.

Prototyp telewizora

Atrakcją lokalnego muzeum jest gabinet najsłynniejszego lęborczanina Paula Nipkowa (1860-1940). Był pionierem prac nad przesyłaniem obrazu na odległość, przyczyniając się do powstania telewizji. Skonstruował urządzenie, opatentowane w 1884 r., zwane tarczą (dyskiem) Nipkowa, stanowiące prototyp telewizora. Model tarczy Nipkowa jest atrakcją muzeum - znajduje się w gabinecie z ekspozycją poświęconą wynalazcy.

Spacerując schludnymi uliczkami możemy podziwiać mieszczańskie kamieniczki, neogotyckie i neomanierystyczne, wybudowane w II połowie XIX i na początku XX w. Neogotycki jest też ratusz miejski (1890-1900). Nad całością góruje wieża z okazałym hełmem, zakończonym ażurową latarnią z iglicą. Głównym, reprezentacyjnym pomieszczeniem jest tzw. Sala Rajców, nakryta drewnianym belkowanym stropem, której okna zdobią witraże z herbami fundatorów - miejscowej szlachty. Naprzeciwko neogotycki budynek poczty z 1905 r., a niedaleko - jasny budynek w stylu neoklasycystycznym, czyli biblioteka, neogotycki kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski z 1870 r. (wybudowany jako ewangelicki) oraz wieża ciśnień z 1912 r.

Agnieszka Jaskulska