Lapides vivi

Michał Rożek

Zadecydowano - zamiast zwykłego pomnika - postawić ziemną mogiłę, jako najgodniejszą formę uczczenia pamięci Naczelnika

Ciało Tadeusza Kościuszki spoczywało u św. Floriana od 11 kwietnia do 19 czerwca 1818 roku. Dopiero na 19 czerwca zarządzono uroczysty pogrzeb z pochodem żałobnym do katedry wawelskiej, gdzie miano je złożyć w krypcie św. Leonarda obok szczątków króla Jana III Sobieskiego i Księcia Józefa Poniatowskiego. Uroczystości pogrzebowe Naczelnika zjednoczyły wokół tej skromnej trumny wszystkich bez wyjątku. Oddajmy zresztą choć na chwilę głos korespondentowi "Gazety Krakowskiej", który tymi słowy relacjonował końcowy etap żałobnego orszaku: Wszystkie okna napełnione patrzącymi, dachy nawet były okryte widzami, aGóra Wawel, októrą blade księżyca odbijało się światło, wśród niezliczonych świec, co jasności dnia wyrównywać usiłowały, wstawiała jedną ogromną z____ludzi złożoną skałę. W nawie głównej katedry, przed konfesją św. Stanisława, stanął okazały katafalk, na którym postawiono trumnę ze zwłokami Naczelnika. Właściwy pogrzeb odbył się 23 czerwca. Okolicznościową mowę wygłosił prezes Senatu Stanisław Wodzicki, a następnie głos zabrał biskup krakowski Jan Paweł Woronicz, który celebrował mszę św. żałobną. Po mszy świętej patriotyczne kazanie wygłosił ks. Wincenty Łańcucki. Następnie oficerowie Milicji Wolnego Miasta Krakowa oraz członkowie byłej Gwardii Narodowej złożyli doczesne szczątki Naczelnika w krypcie św. Leonarda. Podziemia katedry przyjęły kolejnego bohatera narodowego, będącego kreacją społeczną, którą tworzyła chwila powszechnego ciążenia historii.
Wedle naocznych świadków tych wydarzeń pogrzeb Kościuszki przypomniał raz jeszcze ducha dawno zgasłej Polski, napawając wiarą w jej rychłe odrodzenie. Od momentu pogrzebania na Wawelu zarówno księcia Józefa, jak i Tadeusza Kościuszki stali się oni niemal mistyczną narodową świętością, nabierając cech uniwersalnych. Z podziemi krypty św. Leonarda przemawiały do współczesnych idee, które głosili, będąc rzecznikami wiary w zmartwychwstanie Ojczyzny.
Równocześnie z pogrzebaniem Kościuszki na Wawelu odezwały się głosy, aby pamięć jego uczcić jakimś trwałym monumentem. Wodzicki pisał: Równocześnie zpozwoleniem sprowadzenia popiołów wielkiego wodza, zezwolił cesarz Aleksander, dla uczczenia pamięci, jego nawystawienie pomnika, co zaś dorodzaju podobnej pamiątki, wtem pozostawił decyzję narodowi polskiemu. Jakoż otem zezwoleniu monarszem został niedługo popogrzebie zawiadomiony Senat odezwą księcia Zajączka, namiestnika Królestwa Polskiego, który go używało zajęcia się przedwstępnymi krokami dopostawienia pomnika, robiąc słuszną wodezwie uwagę, że taka pamiątka winnabyć nie tylko odpowiednią sławie idostojeństwu nieśmiertelnego Naczelnika, ale także odznaczać się trwałością. Szybko odrzucono koncepcje rzeźby monumentalnej, tym bardziej iż nie widziano wśród naszych twórców dobrych rzeźbiarzy zdolnych podjąć się takowego dzieła.
W tym czasie - w epoce romantyzmu - daje się zauważyć silny zwrot ku przeszłości, i to tej odległej, sięgającej nieraz tysiąca lat wcześniej. Coraz częściej spoglądano na mogiły legendarnego władcy Krakusa i jego córy Wandy. Podkreślano, że przetrwały wieki, stając się niemym świadkiem dziejów ojczystych i bodaj najbardziej trwałym z narodowych pomników. Nie bez znaczenia był też kopiec usypany na polu bitewnym pod Waterloo. Wszystkie te czynniki kształtowały umysły współczesnych. Myśl budowy analogicznej mogiły - jako pomnika Kościuszki - kształtowała się wśród krakowskiej elity. Jednak nie wszystkim odpowiadał ten pomysł. Uważano go za pogański, zatem nie wypadało takim monumentem czcić chrześcijanina. Tym razem odezwał się Kościół. Kanonik Sebastian Sierakowski, architekt amator, opowiedział się za pomnikiem z brązu, nie lokalizując jednak jego usytuowania. Zdania były zatem podzielone. Pogańska mogiła jako wzorzec czy też chrześcijański monument? W roku 1820 Wodzicki pisał do Badeniego: pomnik postawiony na__miejscu, gdzie stał ratusz, blisko bowiem tego miejsca przysięgał narodowi. Mogiły sypać nie możemy, wykalkulowano bowiem, że średnia kosztowałaby okładem 100 000. Myślemy tylko postawić piramidę, albo mały obelisk z__napisami. _Niebawem Wodzicki napisze do Badeniego: _Senat postanowił sypać znowu mogiłę, która odpowie zasługom, prostocie obyczajów Kościuszki. Stać będzie między Rękawką (kopcem Krakusa) a____Mogiłą Wandy, wiecznymi pamiątkami wdzięczności narodowej.
Na łamach "Gazety Krakowskiej" z 20 sierpnia 1820 roku opublikowano następującej treści odezwę: czterdzieści pokoleń pochłonęły grobowce, znikły obok nich zpowierzchni ziemi wspaniałe gmachy, zamki warowne, zatarły się wznoszone ręką nieudolnej sztuki tylu znakomitych mężów pomniki, ate starożytne mogiły (Krakusa iWandy) usypane rękoma naddziadów naszych urągać się nie przestaną. Niech więc Ten, który tak świetnie dzieje dawnej Polski zakończył, używa równej czci pierwszym założycielom naszej wielkości; niech dzień Jego zgonu będzie dniem narodowej żałoby; niech Polska obok wsławionych imion Krakusa iWandy imię nieśmiertelne cnotliwego Kościuszki wspomina.
Zatem zadecydowano - zamiast zwykłego pomnika - postawić ziemną mogiłę, jako najgodniejszą formę uczczenia pamięci Naczelnika. Wodzicki niestety, nie podał głównego inicjatora usypania mogiły na wzór istniejących kopców Krakusa i Wandy.
W świetle zachowanych źródeł pojawia się kilka osób pretendujących do roli pomysłodawców usypania kopca. Stanisław Wodzicki w pamiętnikach notował: Byłem zausypaniem mogiły, nawzór tych, które odwieków zachowały wcałości potomnym pamięć Krakusa iWandy, ato wprzekonaniu, że rozebranie izniszczenie takowej mogiły, kilka lat zabrałoby czasu ibyłoby połączone zznacznemi kosztami, przeto rozwalając iniszcząc ją, nie chciałoby narażać się naśmieszność. Znana ówcześnie pamiętnikarka Helena z Mieroszewskich Darowska sugeruje, że pomysł usypania kopca poddał jej ojciec Jacek Nieroszewski: Myśl usypania kopca -pisała - przypisują Woroniczowi. Tak nie było. Wsenacie była nasesji dyskusja, jaki by pomnik postawić Kościuszce. Były różne projekta izdania. Mój ojciec Jacek Mieroszewski (...) powiedział swoje. Wskazując kopiec Krakusa iWandy, widny zokien senackich, powiedział: Oto tysiąc lat mają te pomniki inie popsuły się, taki byłby najtrwalszy. Inni senatorowie przyłączyli się dotego zdania i____przegłosowali projekt.
Zdaniem jednak współczesnych, w tym Ambrożego Grabowskiego, projekt wzniesienia mogiły przedłożył Senatowi 19 czerwca 1820 roku wiceprezes trybunału Jakub Mąkolski. Z kolei pamiętnikarz Kazimierz Girtler podał we wspomnieniach, iż jedni życzyli wkatedrze naWawelu wznieść grobowy pomnik. Projekta te przemógł projekt Radwańskiego, iżby naGórze Bronisławy, wbliskości kapliczki, usypać mogiłę podobną dotych, jakie odległa przeszłość nacześć Krakusa iWandy wpuściźnie nam przekazała.
Wobec powyższego wydaje się wysoce prawdopodobne, że ledwie Senat Rządzący uchwalił sypanie kopca, zaraz kilku miejscowych dostojników poczęło sobie przypisywać tę myśl, która - naszym zdaniem - była po prostu głosem powszechnym, zrodzonym w momencie, gdy w uchwale Senatu z 7 marca 1818 roku, a dotyczącej pomnika Kościuszki, wspomniano mogiłę Krakusa, stawiając ją jako wzór trwałości i niezniszczalności.
Mogiła w epoce romantyzmu to nie tylko obiekt medytacji, sentymentalnych wzruszeń, szlachetny pomnik pamięci, lecz także - w przypadku narodowych bohaterów - miejsce patriotycznych rozważań, specyficzny symbol pobudzający do czynu. A pamiętajmy, że osią działań naszych przodków w XIX stuleciu stało się hasło: Resurge, o Polonia - zmartwychwstaj Polsko! Dodajmy też, iż to w dobie romantyzmu pomnik uważany był za jedno z naczelnych zadań artystycznych, przypominał bowiem osobę lub ideę, oddziałując na wyobraźnię. Zatem myśl odpowiedniego uczczenia pamięci Tadeusza Kościuszki była mocno osadzona w realiach historycznych. Przez świadome nawiązanie do mogił Krakusa i Wandy, kopiec Kościuszki stał się manifestacją narodowego historyzmu w architekturze. O zwycięstwie pomysłu sypania kopca nad innymi koncepcjami pomnika Kościuszki zaważył niewątpliwie demokratyzm idei kopca sypanego "rękami ludu", zatem wszystkich stanów, nadto argument niebagatelnej wagi, że takiego monumentu nigdy nie zniszczą wrogowie.
Kopiec, czyli Mogiłę Kościuszki, usypano w latach 1820-1823. Odtąd trzy mogiły - o dużej nośności ideowej - wplotły się w krakowski pejzaż. Wspominał je Aleksander Jałowiecki: "dwie mogiły stanęły po jednej stronie Wisły, trzecia po drugiej, jak gdyby mówiły: i tu, i tam Polska, a jedna mogiła naucza, jak Polskę rozszerzać, druga jak Polskę wskrzeszać, trzecia, jak Polskę kochać". Niezwykle czytelny kod ideowy zawarty w tych narodowych monumentach. Tak bowiem w XIX wieku pojmowano symbolikę trzech mogił okalających Kraków. Były w tamtych czasach owymi ewangelicznymi "lapides vivi" - żywymi kamieniami, szczególnymi znakami przeszłości, o dużej nośności emocjonalnej.