Między śluzą a kanałem

Fot. Autorka

ŻUŁAWY WIŚLANE. To świat hydrotechniki i historia walki człowieka z żywiołem. To zaklęty świat Mennonitów, osadników holenderskich z XVI w.

Rozbudowywane jest Muzeum Morskie w Kątach Rybackich, reaktywowana przez samorząd i społeczników kolejka wąskotorowa ze Sztutowa do Mikuszowa wozi 100 tysięcy turystów rocznie. Zabytki inżynierii wodnej sięgające XVI-wiecznego osadnictwa Mennonitów, urządzenia utrzymujące drogi wodne, meliorujące tereny depresyjne - to arcyciekawe tematy do poznawania Mierzei Wiślanej i Żuław.
Setki lat królowa polskich rzek - ciągłymi zalewami - dawała się we znaki mieszkańcom delty. Do połowy XIX w. rzeka rozdzielała się tu na Nogat i Leniwkę, która prowadziła większość wód Wisły, ale przez to ulegała zamuleniu. Od Leniwki oddzielała się Szkarpawa, płynąca na wschód. W 1840 r. - w wyniku zatoru lodowego - doszło do przerwania nabrzeżnych wydm mierzei i utworzenia nowej odnogi, nazwanej - przez poetę i geografa, Wincentego Pola - Wisłą Śmiałą. Podjęto wtedy wyzwanie budowy przekopu Wisły, na odcinku 7 km wprost do Morza Bałtyckiego, który ukończono w 1895 r. Zagrożenie powodziami zniknęło, pozostałe ujścia rzeki odcięto tamami. Odcinek Leniwki od przekopu do Gdańska, zamkniętego śluzą w Przegalinie, otrzymał nazwę Martwej Wisły. Śluza wyposażona w dwa przepusty - dla statków i barek oraz drugi dla tratw i wrota hydrauliczne, obsługująca rocznie kilkanaście tysięcy jednostek, pracowała z powodzeniem do 1992 r.
W sezonie turystycznym przez Przekop Wisły - pomiędzy Mikoszewem a Świbnem - działa przeprawa promowa, skracająca trasę z Gdańska (z Wyspy Sobieszewskiej, która stała się centrum sportów wodnych) do Mierzei Wiślanej. Wzdłuż prostego odcinka przekopu od przystani promowej do najdalej wysuniętego w głąb Zatoki miejsca, ciągnie się rezerwat ornitologiczny "Mewia Łacha" i są tu najszersze plaże nad Bałtykiem, powstające w miejscu gdzie, na dnie Zatoki Gdańskiej tworzy się nowa, zewnętrzna delta Wisły.
Wraz z budową przekopu powstała śluza Gdańska Głowa, odcinająca dawną Wisłę Elbląską - dzisiejszą Szkarpawę od głównego nurtu i zapewniającą żeglugę na Żuławach na odcinku 61 km, posiadająca również wrota przeciwpowodziowe. Doskonale zachowana, wyremontowana w 1999 r., ze śluzą komorową wysoką na 3 m, mostem obrotowym i trzema budynkami śluzowymi, jest wspaniałym elementem zespołu hydrotechnicznego Żuław. Zespołu, na który składają się wały wiślane, kanały do obniżania poziomu wody w glebie i do jej transportu, pompownie, mosty, jazy, śluzy wałowe, akwedukty i deszczownie.
Żuławy Wiślane - zaklęty świat Mennonitów - osadników holenderskich z XVI w, odłamu anabaptystów, którzy w zamian za tolerancję religijną przewieźli wiedzę hydrotechniczną i głęboką wiarę, etykę dobrych gospodarzy i prawych ludzi, w której trwali przez wieki. Zostawili elementy krajobrazu holenderskiego, widoczne w zachowanych wiatrakach, domach podcieniowych z podwalinami na filarach, tzw. tertami, nostalgicznych cmentarzach i kościołach. Krajobrazu z kanałami, tamami i śluzami, gdzie magiczne słowo "depresja" nabiera realnych kształtów.
Obszar Żuław pokryty jest siecią tzw. rowów szczegółowych, jest ich średnio 150 m/ha, utrzymywanych przez właścicieli gruntów lub spółki wodne, podczas, gdy kanałami głównymi dowodzi Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych. Podobnie jak stacją pomp Chłodniewo, największą w Polsce, wybudowaną w latach 30-tych XX wieku, którą odnajdziemy we wsi Drewnica, tuż przy obrotowym moście w Rybinie. Podziwiamy tu turbinę Cegielskiego o mocy 50 KM, która odsysa ponad 20 tys. litrów wody w sekundę, są też mapy poglądowe całego hydrosystemu polderów powiatu nowodworskiego.
Powiat ten, ze stolicą w Nowym Dworze Gdańskim, to region o dużym potencjale turystycznym, na terenie którego leży kurort Krynica Morska, czyli przedwojennej sławy Kahlberg, dziś znów niezwykle atrakcyjny. Obejmuje gminy turystyczne mierzei: Stegnę i Sztutowo. Posiadając walory przyrodnicze z licznymi rezerwatami zakwalifikowanymi jako obszar Natura 2007, jednocześnie sprzyja przypływowi turystów. Zachęcają ich prestiżowe imprezy, jak Międzynarodowe Mistrzostwa w poławianiu bursztynu w Jantarze, czy zlot żeglarski w Rybinie.
Przyszłość mierzei związana jest jednak z kolejnym przekopem, który powstanie do 2014 r. w Skowronkach, w gminie Sztutowo, a który otworzy Zalew Wiślany na Morze Bałtyckie. Tę lokalizację wybrano z czterech możliwych, a na miejscu planowanego przekopu ustawiono symboliczny kamień i "Ławeczkę Rybaka". Duże jednostki morskie będą wpływać nim, by płynąć aż do Elbląga, gdzie odnajdziemy kolejny cud techniki - Kanał Elbląski - prowadzący w serce Mazur. Unikalny w skali świata system pochylni i śluz, zainicjowany za króla Prus Fryderyka Wilhelma III, uruchomiony w 1860 r., do dziś zadziwia oryginalnością prostych rozwiązań i niezawodnością. To jeszcze jeden ciekawy pomnik dawnej, niezwykle błyskotliwej myśli inżynierii wodnej, która okazuje się skuteczniejsza niż rozwiązania techniczne XXI wieku.
ELŻBIETA TOMCZYK-MICZKA