Nowak, Kowalski i inni

Prof. Aleksandra Cieślikowa Fot. Anna Kaczmarz

Rozmowa z prof. dr hab. Aleksandrą Cieślikową, kierowniczką Zakładu Onomastyki Instytutu Języka Polskiego PAN, członkinią Rady Języka Polskiego

- Na południu Polski dominują nazwiska apelatywne, pochodzące od zwierząt lub zawodów. Dlatego na początku listy najpopularniejszych w Małopolsce znajdziemy Zająca, Barana, Dudka, Woźniaka, Wróbla, Sikorę, Krawczyka, Szewczyka, Kozioła. Jednak najpopularniejszy w Małopolsce jest, oczywiście, Nowak.
- Dlaczego to tak oczywiste? Na Podkarpaciu najpopularniejsze jest nazwisko Mazur, na Mazowszu - Kowalski, na Lubelszczyźnie - Wójcik...
- Od wielu lat Nowak znajduje się na pierwszym miejscu listy najczęściej występujących nazwisk w Polsce. Nowakiem nazywano tego, który był nowy, dopiero przybył do jakiegoś miejsca. Takich ludzi było wielu w każdym regionie kraju. Gdy urzędnicy zaczęli spisywać ludność, a stało się to w XVIII wieku, najpóźniej w Galicji, przezwiska stawały się nazwiskami, dlatego mamy tak wielu Nowaków. Wielu mamy - z tego samego powodu - Przybyłów, Przybylskich, mniej Przybyszów (w woj. małopolskim - 141). Nowaków w Małopolsce jest cztery - pięć razy więcej niż Kowalskich. Drugie miejsce w Małopolsce pod względem częstości występowania zajmuje Wójcik. Tak prawdopodobnie mówiono o synu wójta, chociaż mogło to być zdrobnienie od imienia Wojciech. W Małopolsce pierwsza możliwość jest pewniejsza.
Gdyby nie było dowodów osobistych, nazwiska by się zmieniały, a tak raczej się utrwalają. Są stabilne i oficjalne Razem z imieniem identyfikują osoby. Jednak ostatnio przybywa nam w Polsce nazwisk obcojęzycznych, notabene trudnych do zapisania. To efekt migracji, wynik globalizacji.
- Czy można w naszym regionie wskazać skupiska niektórych nazwisk?
- W samym Krakowie to bardzo trudne - za dużo osób i za duża migracja. Łatwiej pokusić się o takie analizy w mniejszych miastach i miejscowościach. Wystarczy pójść na cmentarz albo przejrzeć szkolne dzienniki. W Wieliczce np. znajdziemy bardzo wielu Nowaków, Wieczorków, Górków, Krupów, Cieślików, Lepiarzy i Windaków. Nagromadzenie osób noszących te nazwiska da się wyjaśnić. Windak prawdopodobnie pochodzi np. od niemieckiego wind (wiatr). To nie może dziwić, jeśli przypomnimy sobie o osadnikach niemieckich pracujących w kopalni.
W Tenczynku mieszka dużo osób o nazwiskach Pałka, Godyń, Dudek. W Nowym Sączu jest wielu Popielów. Funkcjonuje nawet potocznie używana nazwa dzielnicy - Popielaki. Dla Rabki charakterystyczne jest nazwisko Handzel, dla Zakopanego dwuczłonowe, np.: Bachleda (Curuś, Księdzulorz), Gąsienica (Byrcyn, Jacków, Szymków), Karpiel (Bułecka). W Bukowinie w dziennikach szkolnych znajdziemy mnóstwo Budzych. Proszę zauważyć, że niektóre z tych nazwisk mają jako podstawę apelatyw nieprzyzwoity, tak jak np. Srale w Waksmundzie. Jednak lokalnie nikt tak tych nazwisk nie odbiera. One są zakorzenione w określonym miejscu i pozytywnie kojarzone z osobami. Tak jak my np. pozytywnie kojarzymy z osobą nazwisko Fiut.
- Ludzie jednak zmieniają środowiska i nazwiska dotychczas obojętne, zaczynają przeszkadzać. Czy zawsze uzasadnieniem do ich zmiany są nieprzyzwoite skojarzenia?
- Często opinie dotyczą zmian nazwisk odzwierzęcych, jak np. Baran, Byk. Jednak Baranów w Polsce jest tak wielu, że nie ma szans, aby to nazwisko zostało wyeliminowane. Przypominam sobie wnioski o zmianę nazwisk: Kupija, Wozignój, Burdel czy Suka. Z drugiej strony w rejonach, gdzie powszechnie nie kojarzy się znaczenia z wyrazami pospolitymi, nie ma problemu ze zmianą nazwisk. W Zagłębiu Ruhry, według badań, są duże skupiska osób noszących nazwiska: Moczygęba, Parzybok, Pierdziwół, Wozignój.
- Z jakim najdziwniejszym nazwiskiem zetknęła się Pani Profesor?
- Ta osoba już nie żyje. Nazywała się Cichowszędzieszybkodajka.
- A najdziwniejsze imię?
- Rodzice chcieli syna nazwać... Opieńkiem. Pewien dorosły mężczyzna nie chciał już być Janem, wolał zostać Tworzyrodem. Dał się namówić na imię Tworzymir. Jeden z dziennikarzy upierał się, aby jego imię - Konrad - pisać przez "C". Chciał być oryginalny również w dokumentach. W Komisji Kultury Języka Polskiego, a potem w Radzie Języka Polskiego, podjęto decyzję o dopuszczeniu oryginalnej, obcojęzycznej pisowni niektórych imion. Zrobiliśmy to, gdy zobaczyliśmy, jak urzędnicy w częstochowskim, opolskim i tarnowskim zapisali w polskiej formie imię dziewczynek: Drzesika. Niech już lepiej będzie Jessica, Dustin czy Brian, bo inaczej trudno się będzie domyślić etymologii tych imion.
Zgodziłam się, wyjątkowo, na nadanie imienia w formie zdrobniałej - Jagienka, ale już nie wydałam zgody na zmianę z Adolfa na Adasia.
- Dlaczego? Jest precedens. Włoski eurdeputowany polskiego pochodzenia nazywa się Jaś Gawroński, w Krakowie od pewnego czasu mieszka Janio Potocki.
- Ale te formy zostały ustalone poza terenem Polski. W naszym kraju funkcjonują imiona Adam i Jan. Jednak przybyło nam kolejne imię w formie zdrobniałej: Kuba. Mamy zatem dwa: Jakub i Kuba, jak w starej przyśpiewce: "Pije Kuba do Jakuba".
- Jakub bije rekordy popularności w ostatnich 10 latach. Nie ma chętniej nadawanego imienia dla chłopców. Wśród dziewczynek powtarza się ten sam zestaw: Aleksandry, Natalie, Julie, Wiktorie.
- Gdyby nie Nikole, Patrycje i Maje, a wśród chłopców Dawid i Oskar (dawniej rzadko nadawane) można by powiedzieć, że Małopolanie zdecydowanie wybierają dla swoich dzieci imiona tradycyjne. Oprócz wymienionych przez panią, do łask rodziców wróciły dla dziewcząt: Zofie, Marie, Weroniki, Gabriele. Coraz więcej rodziców wybiera dla chłopców imiona Jan, Franek, Antoni czy Stanisław. Dla mnie zaskakująca była informacja, że we Francji często nadawane jest imię... Stanislav.
ROZMAWIAŁA EWA PIŁAT