Olkuskie cmentarze

Fot. Jacek Sypień

Wcześniej cmentarze istniały tylko przy kościołach. Ze względu na swe niewielkie rozmiary były przepełnione. Dlatego kolejne groby wkopywano w już istniejące, a co kilkadziesiąt lat wykopywano szczątki i składano je w ossariach. Z czasem, zaczęto zdawać sobie sprawę z zagrożenia epidemiologicznego, wynikającego z przepełnienia cmentarzy przykościelnych i zaczęto zakładać nowe cmentarze poza granicami miast. Taki pierwszy pozamiejski cmentarz w Polsce powstał w 1781 roku w Warszawie.

W średniowieczu, znaczniejszych mieszkańców miasta chowano pod posadzką kościoła. W olkuskiej bazylice św. Andrzeja jest kilkanaście krypt. Stosunkowo niedawno, bo w 1995 roku odkryto kryptę pod posadzką kaplicy św. Anny. Znaleziono w niej trzy trumny z przełomu XVI i XVII wieku. W 1997 roku podczas wymiany desek pod ławkami w nawie głównej natrafiono na kolejną kryptę. Były w niej trzy proste trumny. Na jednej z nich widniała data 1793.

Przy pozostałych, nieistniejących już olkuskich kościołach, także były cmentarze. Kiedy w XIX wieku wyburzono klasztor i kościół augustianów znalezione tam ludzkie szczątki, w tym trumny zakonników z krypt pochowano we wspólnej mogile, na lewo od wejścia na Stary Cmentarz.

Może o tym świadczyć tablica epitafijna z napisem. „Tu lezy Simon Kuropatwa Zachow. Pod tym kamieniem kturemu daj Panie Boże duszne zbawienie. A.D.1651”, a poniżej „Di. 21 marca pod tym kamieniem złożone kości z grobów i smętarza po augustiańskiego w roku 1870 wykopane w Olkuszu”.

Jak widać, do upamiętnienia miejsca zbiorowego pochówku wykorzystano XVII wieczną płytę epitafijną z rozebranego klasztoru. Takie sięgające czasów średniowiecza cmentarze istniały przy pozostałych, nieistniejących już kościołach olkuskich. Taki kościół szpitalny św. Ducha wznosił się na środku obecnego parku miejskiego przy ul. Mickiewicza. W rejonie skrzyżowania ulicy Króla Kazimierza Wielkiego i Świętokrzyskiej wznosił się wybudowany w XVI wieku kościół św. Krzyża (stąd nazwa ulicy). Na pewno istniał cmentarz przy kościele św. Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic na Parczach, gdyż podczas budowy drogi natrafiono w wykopach na ludzkie szczątki. Był też w Olkuszu cmentarz choleryczny, który znajdował się w rejonie dzisiejszego skrzyżowania ul. Króla Kazimierza Wielkiego i trasy 94.
Olkuski stary cmentarz po II wojnie światowej został zapomniany. Coraz częściej zdarzały się akty wandalizmu i niszczenia nagrobków. Jak wspomina olkuszanin Mieczysław Karwiński, jeden z inicjatorów akcji odnowienia Starego Cmentarza, sytuacja zmieniła się w 1962 roku, kiedy okazało się, że za rok w uroczystościach 100 lecia bitwy pod Krzykawką weźmie udział oficjalna delegacja włoska. Wtedy władze Olkusza znalazły pieniądze na odnowienie pomnika Nullo i uporządkowanie jego otoczenia. – Istotne było to, że władze zezwoliły na pewną społeczną aktywność w opiekowaniu się grobami na tym cmentarzu. Wtedy udało nam się odnowić nagrobki olkuszan, którzy zginęli w 1920 roku w Rosji. – opowiada Mieczysław Karwiński.

W 1965 roku zawiązało się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Olkuskiej, które roztoczyło opiekę nad olkuskim Starym Cmentarzem. Staraniem jego członków, w 1982 roku referat kultury ówczesnego urzędu rejonowego sfinansował wykonanie inwentaryzacji starego cmentarza. W sporządzonym wtedy dokumencie można przeczytać następujące zalecenia „Cały obiekt w obrębie murów należy wpisać do rejestru zabytków”. Zalecano także, aby indywidualnie wpisać do rejestru zabytków, 25 nagrobków i krzyży.

Od lat 90.tych środowisko dawnych instruktorów harcerskich, kombatantów i członków TPZO podjęło się społecznie odnawiania kolejnych grobów olkuskiego cmentarza. Część prac jest finansowana z budżetu miasta. Jednak większość została wykonana społecznie.

Niestety w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zniknęło z powierzchni ziemi kilkadziesiąt nagrobków. Niekiedy osób zasłużonych dla Olkusza.

Dlatego najpilniejszą rzeczą jest, ratowanie tego, co zostało. Renowacja kolejnych nagrobków, naprawa muru, który grozi zawaleniem. Potem wytyczenie alejek i oświetlenie cmentarza, czy ustawienie symbolicznych tabliczek w miejscach, gdzie znajdowały się groby osób zasłużonych dla Olkusza. A w końcu wpisanie cmentarza do rejestru zabytków.

Jacek Sypień

Obszerna monografia olkuskiego starego cmentarza ukazała się w 2 numerze półrocznika „Ilcusiana” wydawanego przez Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną w Olkuszu i jest dostępna na stronie; biblioteka.olkusz.pl (wydawnictwa PiMBP).