Pierwszy rok życia dziecka to 12 miesięcy dynamicznych zmian

- Dlaczego pierwszy rok życia dziecka uważany jest za tak ważny, często decydujący o jego dalszych losach?

- Pomimo że rodzimy się w pełni ukształtowani, to nasze układy - nerwowy, pokarmowy, oddechowy i wszystkie pozostałe dopiero dojrzewają. Zmiany trwają mniej więcej do trzeciego roku życia dziecka, jednak pierwszy rok jest pod tym względem najbardziej dynamiczny. Pierwszy miesiąc życia to okres noworodkowy, kiedy dziecko ma jeszcze wiele cech dzidziusia żyjącego w brzuchu mamy. Większość czasu śpi i przyjmuje pokarm.

- Budzi się - i to dosłownie - w kolejnych miesiącach?

- Tak, w kolejnych miesiącach niemowlę niemal z tygodnia na tydzień nabywa nowych umiejętności i zmienia się nie do poznania. Aby ten proces przebiegał prawidłowo, niezbędne jest zaangażowanie rodziców i to na bardzo wielu płaszczyznach - od właściwego odżywiania dostosowanego do wieku i potrzeb niemowlęcia, poprzez stymulację emocjonalną i rozwojową. Ten pierwszy rok jest też o tyle ważny, że można wówczas wychwycić ewentualne patologie, zdiagnozować choroby przewlekłe czy genetyczne, które mogą wpłynąć na całe przyszłe życie dziecka. Im wcześniej zostaną rozpoznane, tym łatwiej będzie potem o rehabilitację czy przeciwdziałanie skutkom tych chorób. Stąd testy przesiewowe w szpitalu zaraz po porodzie, stąd tak częste późniejsze wizyty u pediatry.

- Jakie testy wykonuje się w szpitalu?

- Wszystkie noworodki urodzone w Polsce objęte są obligatoryjnymi badaniami wykrywającymi fenyloketonurię i wrodzoną niedoczynność tarczycy. Wykonywane są także badania w kierunku mukowi-scydozy, a jeśli pojawią się jakieś wątpliwości, bada się, czy noworodek nie jest nosicielem takiego genu. Noworodki poddawane są ponadto badaniom przesiewowym w zakresie wad słuchu oraz wrodzonego zwichnięcia stawów biodrowych. Obowiązkowo należy je wykonać do 6. tygodnia życia dziecka.

- W szpitalu noworodek jest także szczepiony. Jakie szczepionki się podaje?

- Pierwsze szczepienie noworodków wykonuje się tuż po porodzie, w pierwszej dobie życia. To szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B i szczepienie przeciwko gruźlicy. Następne szczepienia wykonuje się po około 6. tygodniach życia, w przychodni, według ustalonego kalendarza szczepień obowiązkowych. Są to druga i trzecia dawka szczepienia przeciwko WZW typu B, szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, przeciwko Haemophilus influenzae typu b oraz poliomyelitis. Dodatkowe, nierefundowane, ale bardzo potrzebne, to szczepienia przeciwko pneumokokom, meningokokom i rotawirusom. Uważam, że zwłaszcza szczepienie przeciwko pneumokokom jest ważne. Zakażenie bakterią pneumokoka może się skończyć zapaleniem uszu, płuc, opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet sepsą.

- Zaprzyjaźnione mamy mające dzieci w tym samym wieku, często porównują swoje pociechy. Matka niepokoi się, jeśli np. córeczka znajomej podnosi już głowę, a jej synek jeszcze nie. Czy słusznie?

- Dzieci rozwijają się w określonym, własnym tempie. Co ciekawe, dziewczynki zwykle szybciej niż chłopcy. Istnieją oczywiście tzw. kamienie milowe, czyli zjawiska w rozwoju dziecka stwierdzone przez lata praktyki, które mówią o tym, że większość niemowląt w danym miesiącu życia powinna osiągnąć konkretną umiejętność. Ale nie można się tych reguł trzymać zbyt sztywno; różnice w osiąganiu przez dzieci kolejnych etapów rozwoju wynoszą nawet do dwóch, trzech miesięcy i jest to jeszcze norma.

- Na jakich aspektach rozwojowych skupiają się kamienie milowe?

- Kamienie milowe obejmują kilka obszarów rozwoju dziecka. Od zdolności ruchowych i nabywania przez niego możliwości poruszania się - czyli tzw. motorykę dużą, poprzez motorykę małą, czyli różnorakie możliwości chwytne dłoni, stóp, umiejętność manipulacji zabawkami, w końcu funkcje poznawcze i emocjonalne oraz zdolności komunikacji z otoczeniem. Oczywiście, nie należy wpadać w panikę, kiedy wychwycimy małe odstępstwa od książkowego modelu, jednak wszelkie wątpliwości należy jak najszybciej zgłosić pediatrze. Intuicja rodziców, ich uważna obserwacja dziecka są bowiem nie do przecenienia. Niektóre alarmujące sygnały są zresztą łatwe do zauważenia przez opiekunów.

- Czy jednak wszyscy rodzice wiedzą, jakie są to sygnały i na co zwracać uwagę?

- Kilkutygodniowe niemowlę powinno wodzić wzrokiem za matką lub ojcem, reagować na dźwięki. Może się bowiem okazać, że dziecko ma problemy z oczami albo że nie słyszy. Słuch był wprawdzie badany w szpitalu, ale zaburzenia mogą wynikać z postępującej choroby układu nerwowego, która się toczy w ukryciu. Niepokoić powinno dziecko trudne do wybudzenia, które nie chce się budzić na karmienie, ma zaburzony rytm snu i czuwania. U takich dzieci stwierdza się najczęściej choroby metaboliczne lub dysfunkcje układu nerwowego. Powinniśmy także dobrze przyjrzeć się 2-miesięcznemu niemowlęciu, które nie próbuje dźwigać głowy w pozycji na brzuszku i przekręcać jej z jednej strony na drugą. Są także dzieci, które mają zaburzenia ssania i czucia głębokiego, co będzie wymagało terapii sensorycznej. Niepokój wzbudzają starsze niemowlęta, w wieku 5-6 miesięcy, które leżą i mają trudność ze zmianą pozycji z pleców na brzuch lub odwrotnie, a także nieco starsze dzieci, które nie są w stanie utrzymać ciała w pozycji siedzącej z podtrzymaniem. Rodzice powinni zwrócić uwagę na reakcje dziecka na otaczające bodźce - słuchowe, wzrokowe, dotykowe. Zupełny brak reakcji kilkumiesięcznego malucha na zabawki, niewielkie zainteresowanie kontaktem z rodzicem jest na pewno sygnałem alarmującym.

- A wszystkie takie obserwacje rodzice muszą jak najszybciej zgłosić lekarzowi.

- Lekarz pediatra, który widzi dziecko co 3-4 tygodnie w ramach wizyt w POZ ma możliwość oceny, czy jego rozwój przebiega prawidłowo. Jeśli dziecko rozwija się trochę wolniej, jednak wciąż ten rozwój postępuje, nie ma raczej powodu do niepokoju. Gorzej, jeśli rozwój zostaje zahamowany.

- Trzeba dojść, dlaczego tak się dzieje. Konieczne będą szczegółowe badania?

- Niepokój pediatry wzbudza wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe u niemowlęcia. Do 3. miesiąca życia dziecka jest to poniekąd jeszcze norma, ponieważ układ nerwowy jest niedojrzały i ma prawo adaptować się wolniej. Ale mimo wszystko, dmuchając na zimne, kierujemy takie dziecko na diagnostykę, zalecając między innymi USG przezciemiączkowe. Dopóki dziecko ma ciemiączko, czyli takie okienko kostne w czaszce, można dokładnie obejrzeć mózg i jego struktury, wykluczając lub diagnozując patologię, co umożliwia dalsze, wczesne działania medyczne i rehabilitacyjne.

- Co można zaobserwować w przezciemiączkowym badaniu USG?

- Początki wodogłowia, zmiany struktur mózgu w wyniku niedotlenienia okołoporodowego, ślady po wylewach dokomor-owych, a także zmiany poinfekcyjne w zakresie układu nerwowego, do których może dojść nawet w przypadku niewielkiej infekcji u mamy będącej w ciąży. Neonatolodzy są zdania, że wszystkie dzieci przedwcześnie urodzone oraz dzieci, które otrzymały po urodzeniu 7 i mniej punktów w skali APGAR, powinny być poddane takiej diagnostyce. USG jest bardzo pomocnym badaniem, bezpiecznym i nieinwazyjnym. Wszystkie inne techniki obrazowania mózgu, jak rezonans czy tomografia wymagają podania u dziecka narkozy.

- W jakich innych przypadkach potrzebna będzie dalsza diagnostyka zdrowia dziecka?

-Takich sytuacji jest wiele, jedne z częstszych są na przykład wówczas, kiedy pediatra wychwyci szmer nad sercem. Może to być objaw zaburzeń układu krwionośnego, wrodzonej wady serca nie wyłapanej w okresie prenatalnym. U takich dzieci zlecamy wykonanie echa serca. Pogłębionej diagnostyki wymagają mali pacjenci, którzy przybierają za mało na wadze, mają kłopoty z układem trawiennym - od nasilonych kolek, ulewania, przez przewlekłe zaparcia. Dodatkowego obrazowania wymagają także infekcje w obrębie układu moczowego i nerek. W powyższych przypadkach złotym standardem jest USG brzucha. Moim zdaniem to badanie powinno być wykonane w pierwszym roku życia u każdego niemowlęcia - i to niezależnie od tego, czy coś się złego dzieje, czy nie. Chodzi o profilaktykę - zarówno nefrologiczną, czyli wykrycie wad układu moczowego, które predysponują w późniejszym okresie do występowania częstych infekcji, ale także chorób zagrażających życiu, jak na przykład neuroblastoma, czy guz Wilmsa - nowotwory złośliwe ciągle zbyt późno wykrywane u niemowląt, a często widoczne w badaniu USG.

- Niemowlę kończy 12 miesięcy życia. Jakie zaszły w nim zmiany?

- Jest trzy razy cięższe i dwa razy dłuższe niż w momencie urodzenia. Umie się komunikować z otoczeniem, pokazuje, co chce lub czego nie chce, mówi mama, tata, potrafi zwrócić na siebie uwagę, reaguje na swoje imię. Ma już kilka zębów, siedzi samodzielnie, raczkuje, potrafi się podnosić trzymając łóżeczka. Chodzi samodzielnie lub za rączkę, potrafi się bawić skupiając na czymś uwagę, je karmione łyżeczką, pije z kubeczka. A przede wszystkim jest wesołe, ciekawe świata i coraz wyraźniej okazuje nam przywiązanie i radość ze wspólnej zabawy.

Rozmawiała Dorota Dejmek

Warto wiedzieć
Szczepienia w 1. roku życia

24 godziny po urodzeniu

Szczepienie przeciwko gruźlicy

Szczepienie przeciwko WZW typu B (pierwsza dawka)

2. miesiąc życia

Szczepienie przeciwko WZW typu B (druga dawka)

Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (pierwsza dawka)

Szczepienie przeciwko Haemophilus influenzae typu b (pierwsza dawka)

3-4. miesiąc życia (po 6-8 tygodniach od poprzedniego szczepienia)

Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (druga dawka)

Szczepienie przeciwko poliomyelitis (pierwsza dawka)

Szczepienie przeciwko Haemophilus influenzae typu b (druga dawka)

5-6. miesiąc życia (po 6-8 tygodniach od poprzedniego szczepienia)

Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (trzecia dawka)

Szczepienie przeciwko poliomyelitis (druga dawka)

Szczepienie przeciwko Haemophilus influenzae typu b (trzecia dawka)

7. miesiąc życia

Szczepienie przeciw WZW typu B (trzecia dawka)

Badania obowiązkowe

W szpitalu: badania wykrywające fenyloketonurię i wrodzoną niedoczynność tarczycy, badania w kierunku mukowiscydozy, badania w zakresie wad słuchu. Badanie wrodzonego zwichnięcia stawów biodrowych rodzice muszą wykonać do 6. tygodnia życia dziecka.

Badania zalecane

USG jamy brzusznej

USG przezciemiączkowe

Echo serca