Polonista w cyfrowym świecie

Prof. Roman Mazurkiewicz z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, twórca i redaktor serwisu Staropolska.pl. Fot. Paweł Stachnik

Wszystko zaczęło się od praktycznych doświadczeń dydaktycznych. Kiedy pewnego dnia pod koniec lat 90., wówczas jeszcze dr Mazurkiewicz przygotowywał do druku znowelizowany spis lektur z historii literatury staropolskiej, postanowił opracować ów wykaz również w wersji elektronicznej. Pojawił się wówczas w Internecie funkcjonujący do dzisiaj Przewodnik bibliograficzny (www.staropolska.pl/old/index.html).

- Pomyślałem wtedy, dlaczego by nie podpiąć, przynajmniej pod niektóre pozycje lekturowe, samych tekstów - średniowiecznych pieśni religijnych, fragmentów kronik i żywotów świętych, wierszy Kochanowskiego, Reja czy Sępa Szarzyńskiego. Tak też zrobiłem - początkowo pod kilkunastoma tytułami z listy lektur pojawiły się odnośniki do stron internetowych, opracowanych z pomocą mgr. Mariusza Górniaka, mojego niedawnego magistranta. W taki właśnie sposób, jedenaście lat temu zrodziła się koncepcja dzisiejszego portalu Staropolska.pl - opowiada profesor. Kolejnymi etapami, oprócz systematycznej rozbudowy biblioteki tekstów źródłowych, było wzbogacanie witryny o prace naukowe, stworzenie bibliografii, opracowanie słownika staropolskiego... Z biegiem czasu ilość materiałów w serwisie rosła: co kilka dni prof. Mazurkiewicz dokładał coś nowego - kolejny utwór, analizę, fotografię, informację o konferencji czy nowości wydawniczej, wartościowy odnośnik. Dziś Staropolska.pl to największy i najpoważniejszy internetowy serwis poświęcony literaturze i kulturze staropolskiej oraz ich kontekstom. Jego twórca podkreśla, że choć bibliotek cyfrowych (ogólnopolskich, regionalnych, uczelnianych) gromadzących elektroniczne wersje rozmaitych dzieł, w tym staropolskich, jest już dzisiaj w polskim Internecie niemało (aktualnie zawierają blisko 600 tys. zeskanowanych dokumentów), to w ogromnej większości można w nich znaleźć jedynie materiały "pierwotne": skany starych druków czy rękopisów, rzadziej też przepisane (często bardzo niedbale) z późniejszych wydań teksty dawnych utworów. A przecież niespecjalista, ba - nawet student pierwszego czy drugiego roku polonistyki, nie ma kompetencji do czytania średniowiecznych czy renesansowych oryginałów, manuskryptów i starych druków. - W Staropolskiej.pl wszystkie utwory dostępne są w transkrypcji, a więc "przepisane" zostały zgodnie z zasadami wydawania tekstów staropolskich. Dodatkowo wyposażone są w różnego rodzaju komentarze - opracowania, interpretacje, bibliografie, objaśnienia językowe, materiał ilustracyjny. A wszystko to uporządkowane chronologicznie i tematycznie oraz powiązane wzajemnie systemem odnośników - wyjaśnia autor.

Rej na kilkuset stronach

Podstawa portalu, czyli biblioteka, to kolekcja tekstów źródłowych uporządkowanych pod względem chronologicznym (średniowiecze, renesans, barok), wedle gatunków, tematyki i twórców. Przykładowo w dziale "Renesans" znajdujemy poddział Mikołaj Rej, a w nim biografię i wybór utworów tego wybitnego pisarza, m.in. "Krótką rozprawę między trzema osobami", "Figliki, "Źwierzyniec", "Apoftegmata", a także - w całości - liczący w druku kilkaset stron "Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego". - Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, jakim ułatwieniem jest możliwość przeszukiwania obszernego utworu w wersji elektronicznej pod kątem występujących w nim terminów, fraz czy motywów tematycznych. Przydaje się to podczas pisania prac rocznych, semestralnych, zaliczeniowych - dodaje prof. Mazurkiewicz.
W serwisie znajdziemy również "Słownik staropolski", dział "Wydarzenia" z informacjami na temat konferencji naukowych, projektów badawczych i inicjatyw poświęconych literaturze staropolskiej, a także podstronę z materiałami do ściągnięcia (m.in. bogaty wybór utworów poetyckich polskiego średniowiecza). Są też materiały ikonograficzne (okładki, portrety autorów, karty tytułowe), a nawet dźwiękowe (można np. posłuchać wykonania "Bogurodzicy"). Dochodzi do tego prowadzona od 2000 r. bibliografia odnotowująca książki z zakresu literatury i kultury staropolskiej. - O ile wiem, poza drukowaną bibliografią dołączaną do kolejnych zeszytów "Pamiętnika Literackiego", to jedyna w Polsce bibliografia elektroniczna rejestrująca od ponad dziesięciu lat publikacje z tego zakresu. Z głosów dochodzących do mnie ze środowiska naukowego wiem, że koledzy pragnący zorientować się w staropolskich nowościach w pierwszym odruchu zaglądają właśnie tutaj - uśmiecha się prof. Mazurkiewicz. Zaprzyjaźnieni badacze sami też publikują swe prace w Staropolskiej.pl. Wiele z nich ukazuje się wcześniej w specjalistycznych, trudno dostępnych periodykach i zbiorach, a zamieszczenie w znanym i ogólnie dostępnym serwisie zwielokrotnia szansę na ich upowszechnienie. - Od wielu lat otrzymuję sygnały z uczelni, w których prowadzone są studia polonistyczne, filologiczne czy kulturoznawcze, że Staropolska.pl jest ważnym miejscem, do którego się zagląda. Prowadzący zajęcia, a przede wszystkim studenci mogą wydrukować konkretne teksty do ćwiczeń czy skorzystać z trudno dostępnych opracowań. Serwis jest szczególnie popularny w mniejszych ośrodkach, w których istnieją Państwowe Wyższe Szkoły Zawodowe, a w których nie ma jeszcze dostatecznie wyposażonych bibliotek naukowych - mówi profesor Mazurkiewicz.

Czas, wysiłek i pomysłowość

Po kilku latach funkcjonowania Staropolskiej.pl jej twórca doszedł do wniosku, że serwis może stać się znakomitym narzędziem popularyzacji dawnej polskiej kultury również za granicą. Dzisiaj anglojęzyczny internauta znajdzie w nim np. niemal całą twórczość Mikołaja Sępa Sarzyńskiego, przełożoną na język angielski przez prof. Ryszarda Sokoloskiego z Ottawy, który udostępnił swoje tłumaczenia na potrzeby portalu. Po angielsku można również przeczytać sporo polskich pieśni średniowiecznych, poezje Jana Kochanowskiego, Jana Andrzeja Morsztyna czy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Większość tych przekładów udostępnił Staropolskiej.pl pracujący w USA polonista i slawista Michał J. Mikoś, który swego czasu wydał obszerną antologię dawnej poezji polskiej w języku angielskim. O tym, że są na świecie cudzoziemcy zainteresowani dawną polską kulturą świadczą wpisy do księgi gości, w której pozytywne opinie zostawili m.in. internauci z USA, Francji, Czech, Ukrainy, Niemiec, Szwecji. Dzięki zamieszczeniu w serwisie dwóch artykułów prof. Mazurkiewicza poświęconych "Bogurodzicy", a opublikowanych przed laty w miesięczniku "Znak", doczekały się one przekładu... bułgarskiego, autorstwa pracowników i studentów slawistyki uniwersytetu w Wielkim Tyrnowie. Wysoki poziom serwisu został też dostrzeżony w Stanach Zjednoczonych. W tym roku prof. Mazurkiewicz otrzymał nagrodę ukazującego się przy uniwersytecie Rice w Houston kwartalnika "Sarmatian Review". Krakowskiego naukowca uhonorowano właśnie za stworzenie i redagowanie portalu naukowo-edukacyjnego Staropolska.pl. Nagroda przyznawana jest osobom, które w sposób szczególny przysłużyły się polskiej kulturze przez inicjowanie wartościowych projektów i ich pomyślną realizację. - Innymi słowy, nagrody te przyznawane są osobom, które z własnej inicjatywy zrobiły coś ważnego dla kultury polskiej, wkładając w to swoje własne pieniądze, czas, wysiłek i pomysłowość. Z reguły nagrody te dajemy osobom, które takie inicjatywy wykazały w świecie anglojęzycznym, bo "Sarmatian Review" jest kwartalnikiem amerykańskim. Inicjatywa prof. Mazurkiewicza ma zasięg międzynarodowy, więc jak najbardziej mieści się w tym założeniu - mówi redaktor naczelna pisma prof. Ewa Thompson, wykładowca slawistyki na uniwersytecie Rice w Houston. "Staropolska.pl od wielu lat promuje kulturę polską na całym świecie, głównie dzięki działowi Translations, w którym zamieszczane są tłumaczenia najważniejszych utworów dawnej literatury polskiej na język angielski" - napisano w uzasadnieniu przyznania nagrody.
Prof. Thompson podkreśla, że prof. Mazurkiewicz umożliwił dostęp do literatury staropolskiej każdemu, kto posiada prostą umiejętność posługiwania się komputerem i zrobił to nie czekając, aż jakieś ministerstwo czy Unia Europejska przyznają na to fundusze. - Takie właśnie inicjatywy cenimy i za takie przyznajemy nagrody - dodaje redaktor naczelna. Prof. Mazurkiewicz jest pierwszym laureatem tej nagrody mieszkającym w Polsce.

Naprawdę spoko stronka

Główni użytkownicy serwisu prof. Mazurkiewicza to jednak rodzimi internauci. Do Staropolskiej.pl zaglądają uczniowie, studenci, pracownicy naukowi. W okresach przed maturami, egzaminami gimnazjalnymi i sesjami na uczelniach "odwiedzalność" witryny gwałtownie rośnie. Autor często dostaje maile od maturzystów z prośbami o pomoc bibliograficzną w przygotowaniu prezentacji maturalnej. Wiadomo też, że z zasobów witryny korzystają również nauczyciele piszący tzw. prace awansowe czy przygotowujący scenariusze lekcji. W ciągu mniej niż 8 lat istnienia Staropolskiej.pl (liczenie zaczęło się dopiero jakieś trzy lata po powstaniu strony) licznik zanotował milion sześćset tysięcy unikalnych odwiedzin. "Witryna jest wprost rewelacyjna - nie tylko dzięki stricte naukowemu charakterowi, ale i z uwagi na jej ogromny potencjał", "Bardzo pomocna strona dla mnie, studentki filologii polskiej", "Świetna stronka. Baaaaardzo pomocna w powtórkach do matury!!!", "Strona ciekawa i niewątpliwie bardzo przydatna (szczególnie teksty trudno dostępnych utworów)", "Naprawdę spoko stronka :) jeszcze takiej nie widziałam" - to niektóre wpisy internautów.

Dziś Staropolska.pl to tysiące plików, dwieście folderów i prawie trzy tysiące tekstów. Trzeba pamiętać, że każdy z tych tekstów musiał zostać przepisany lub zeskanowany, a następnie opracowany filologicznie, zaopatrzony w komentarz, sformatowany i umieszczony na stronie. Kto się tym wszystkim zajmuje? - Niemal wszystko od 11 lat robię sam. Teksty transkrybuję zwykle bezpośrednio ze starych druków lub ich fotografii, rzadziej skanuję wcześniejsze wydania, bo po konwersji przez OCR i tak trzeba włożyć sporo trudu w ich korekty. W edycji tekstów staropolskich nie można pozwolić na to, by komputer automatycznie poprawiał "wszytko" na "wszystko" czy "miedzy" na "między" - dlatego wszystkie funkcje autokorekty trzeba definitywnie wykluczyć. W tym przypadku nowoczesna technika nie zwalnia z benedyktyńskiego trudu i filologicznej uważności. Ponieważ od dawna zajmuję się edycją tekstów średniowiecznych, ich transkrypcja i opracowanie nie sprawia mi większych trudności. W przypadku zabytków późniejszych częstokroć korzystam z edytorskiego i naukowego dorobku kolegów. Teksty i opracowania nadsyłają zaprzyjaźnieni naukowcy, a także doktoranci i studenci. Niemniej wszystkie materiały przechodzą przez moje ręce. Powiem tylko, że przygotowanie artykułu naukowego, który ma np. 50 przypisów, do wersji HTML czy PHP wymaga kilku godzin pracy - wyjaśnia profesor Mazurkiewicz. Stroną techniczną funkcjonowania portalu oraz jego opracowaniem graficznym zajmuje się (również społecznie!) Mariusz Górniak, były student profesora, obecnie właściciel krakowskiej firmy reklamowo-wydawniczej.
Jak zauważa profesor Mazurkiewicz, tak duży serwis naukowo-edukacyjny redagowany od ponad dekady przez jedną osobę to chyba ewenement w polskim Internecie. Co ważniejsze, przez te 11 lat istnienia nie zdarzyło się, by witryna "zamarła" na dłużej niż na miesiąc. W rzeczywistości co kilka dni Staropolska.pl wzbogaca się o nowy tekst, opracowanie, informację. - Sprawia mi to przyjemność i jest odskocznią - choć niedaleką - od zajęć zawodowych. Wiem też, że jest to praca użyteczna dla środowiska polonistycznego, a mówiąc górnolotnie, w jakimś stopniu również dla polskiej edukacji i kultury - uśmiecha się prof. Mazurkiewicz.

Paweł Stachnik