Polska - Litwa. Trudne dziedzictwo.

Jan Matejko, "Unia lubelska"

4 marca 1386 * Koronacja Władysława Jagiełły na króla była momentem zwrotnym w historii Polski i Litwy * Jednak stosunki między oboma krajami rzadko były sielanką

W tym dniu wielki książę litewski Jagiełło został koronowany na króla Polski. Od tej chwili Wielkie Księstwo Litewskie miało zostać przyłączone do Królestwa Polskiego. Choć w praktyce tak się nie stało, to zapoczątkowana wtedy unia obu państw stała się momentem zwrotnym, szczególnie dla Królestwa Polskiego.

Polska zasadniczo zmieniła swoją politykę zagraniczną. Zrezygnowała z odzyskania macierzystych terenów, a skoncentrowała się na kierunku wschodnim. Swój potencjał skierowała przeciwko Moskwie i Tatarom. Nie mniejsze zmiany nastąpiły w sferze społecznej. Polska Piastów miała ludność jednolitą etnicznie. Poza Polakami jedynie po miastach mieszkało trochę Niemców i Żydów. Polska Jagiellonów tętniła życiem co najmniej ośmiu nacji: Polaków, Rusinów, Litwinów, Niemców w Prusach i Inflantach, Rumunów, Tatarów, Ormian, Żydów. Już w latach 80. XIX w. wybitny medie- wista Tadeusz Wojciechowski zauważał, że dzięki tej mozaice narodów Polska wydała takich ludzi, jakich by nie mogła wydać pod Piastami. Z połączenia krwi polskiej z niemiecką wyrósł Mikołaj Kopernik, a ruskiej z polską na świat przyszedł Adam Mickiewicz.

O przełomowym znaczeniu roku 1386 jest przekonane liczne grono najświetniejszych znawców polskich dziejów. Rzecz jasna nie chodzi o to, że wtedy coś zmieniło się nagle, bo procesy historyczne przebiegają wolno. Warto jednak pamiętać, że do unii polsko-litewskiej mogło nie dojść. Zamiast niej powstać mógł związek Litwy z Moskwą. Jagiełło był już umówiony z Dymitrem Dońskim: miał poślubić jego córkę i przyjąć chrzest w obrządku prawosławnym. Czy wówczas bieg historii zmieniłby się? Jest to bardzo prawdopodobne. Dodajmy, że w 1358 r. cesarz Karol IV uzgodnił z litewskimi książętami, że ci w roku następnym przyjmą chrzest we Wrocławiu. W zamian postawili jednak warunek niemożliwy do spełnienia przez cesarza: zwrotu wszystkich ziem zajętych przez Krzyżaków.

Niemal wszyscy początki stosunków polsko-litewskich zaczynają od XIII w. Z pewnością mają one znacznie dłuższy rodowód.

Polska choć nie traciła ziem na rzecz Litwy, to jednak dotkliwie odczuła litewską zadziorność. Z czego bowiem Polacy cieszyli się najbardziej, gdy w 1325 r. doszło do układu Łokietka z wielkim księciem Giedyminem, potwierdzonego ślubem królewicza Kazimierza z córką Giedymina Aldoną Anną? Ze zwolnienia 24 tys. polskich jeńców. Zapewne ta liczba jest wyolbrzymiona, lecz według źródeł w roku 1277 Litwini, którzy dotarli do Łęczycy, mieli pojmać i uprowadzić 40 tys. Polaków. W 1299 r. w niewolę wzięli ponoć 15 tys., w 1323 r. - kolejnych 10 tys.

- Kiedy 4 marca 1386 r. na tronie Polski zasiadło dwoje równorzędnych monarchów, oboje obcokrajowcy, Andegawenka Jadwiga i Litwin Jagiełło, Polska i Litwa różniły się diametralnie, i to pod niemal każdym względem - mówi prof. Krzysztof Ożóg, kierownik Zakładu Historii Polski Średniowiecznej UJ, wielki znawca tamtej epoki. - Władza wielkiego księcia była nieporównywalnie silniejsza niż króla polskiego. Przepaść dzieli też bojarów litewskich od panów polskich. By uzmysłowić sobie te kolosalne dysproporcje, prof. Ożóg przypomina, że kiedy Jagiełło wyjechał na Litwę z misją chrystianizacyjną, to w lutym 1387 r. wydał wielki przywilej dla bojarów, którzy przyjmą chrzest w obrządku rzymskim. Na mocy tego przywileju potomkowie bojarów mogli dziedziczyć ziemię, którą posiadali. Dotychczas wielki książę po śmierci bojara zabierał jego ziemię, a wdowa i dzieci często zostawały bez środków do życia. W Polsce władca takiej władzy nie miał od końca XI w.
Na Litwie przed przywilejem z 1387 r. wielki książę decydował, z kim bojar może się ożenić. W Polsce taka sytuacja była nie do pomyślenia. Wielkie różnice były też w ciężarach na rzecz panującego. W Polsce były o wiele mniejsze. - U nas funkcjonowała rada królewska czy sądownictwo stanowe. Na Litwie wielki książę był wszechwładny. Lapidarnie rzecz ujmując, w końcu XIV wieku były to dwa bardzo różne organizmy - podkreśla prof. Ożóg.

Dlaczego oba kraje zawarły unię? - Jagiełło, sprzymierzając się z Polską, przyjmując chrzest, miał na celu przede wszystkim zapobieżenie wielkiemu niebezpieczeństwu, jakie groziło Litwie ze strony zakonu - twierdzi prof. Ożóg. - Dla panów małopolskich kluczowe znaczenie miała natomiast Ruś Halicka. Głównym bowiem przeciwnikiem Polski w walce o Ruś była Litwa.

Wspólnymi dziejami Polacy na ogół chlubią się, zwłaszcza okresem od zawarcia unii lubelskiej (1569 r.) do utraty państwowości przez oba kraje. Litwini na wspólną historię patrzą z większym dystansem, często bardzo krytycznie, a niektórzy uważają wręcz, że Litwa na tym związku wyszła jak Zabłocki na mydle.

Faktem jest, że relacje polsko--litewskie z reguły nie były łatwe, a bywało, że potężnie trzeszczało między nami. Czas międzywojnia jest pod tym względem najbardziej znany, lecz również w innych okresach obie nacje przelewały wzajemnie swoją krew czy widziały w sobie wroga lub rywala. Tak było np. w czasie okupacji, a w okresie całego średniowiecza, czyli do początków XVI w., starć między obu nacjami nie sposób zliczyć, tak wiele ich było. Także wiek XIX nie był sielanką. Podobnie jak czasy współczesne...

Włodzimierz Knap

WAŻNE KSIĄŻKI

* Urszula Borkowska OSU "Dynastia Jagiellonów w Polsce".

Niedawno wydana książka jest owocem wieloletnich badań tej świetnej uczonej. Znajdziemy w niej bogatą panoramę dziejów i barwny opis życia i organizacji dworu w okresie panowania władców z tej jednej z najpotężniejszych dynastii średniowiecznej i nowożytnej Europy.

Wydawnictwo Naukowe PWN.

* Piotr Łossowski "Litwa"

Książka jest bardo udaną próbą spojrzenia na historię Litwy od drugiej połowy XIX w. do niemal końca XX stulecia. Autor, specjalista od stosunków polsko-litewskich w ubiegłym wieku, wyjaśnia postawy Litwinów, ich dążenia i zachowania.

Wydawnictwo TRIO

* Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański "Władysław II Jagiełło"

Niewielu jest władców, o których już współcześni wypowiadali równie skrajne opinie jak o Jagielle, najdłużej panującym polskim monarsze. Autorzy skoncentrowali się na działalności politycznej króla, na przedstawieniu jego celów, metod ich realizacji i osiągnięć. Ossolineum.