Potas i sód

Zdrowie na talerzu

   Potas i sód to jedne z nielicznych pierwiastków występujących w ustroju w większych ilościach. Potas gromadzi się głównie w przestrzeni wewnątrzkomórkowej - najwięcej potasu znajdziemy w tkance mięśniowej. Pierwiastek ten ma właściwości zasadowe i jest niezwykle aktywny.
   Nadmiar potasu w 5 - 10 proc. usuwany jest z organizmu wraz kałem, pozostała ilość łatwo wydalana jest przez nerki - ten proces regulowany jest przez aldosteron, hormon z grupy mineralokortykoidów powstający w korze nadnerczy.

Wiele funkcji potasu

   Potas katalizuje szereg reakcji enzymatycznych oraz bierze udział w procesach regulacji ciśnienia osmotycznego w płynach ustrojowych. Utrzymuje równowagę osmotyczną wewnątrz komórki i potencjał spoczynkowy błon komórkowych. Potas występuje w sokach trawiennych i w kościach. Odgrywa ważną rolę w gospodarce wodno-elektrolitowej (usuwa nadmiar wody i sodu z ustroju), zapobiega nadciśnieniu tętniczemu, reguluje ciśnienie krwi. Wpływa na równowagę kwasowo-zasadową, odgrywa decydującą rolę w przewodnictwie nerwowym i jest niezbędny do utrzymania prawidłowej kurczliwości mięśni, w tym mięśnia sercowego. Uczestniczy również w przemianie węglowodanowej oraz syntezie białka ustrojowego.

Niedobór zdarza się rzadko

   U osób zdrowych, przestrzegających zasad racjonalnego żywienia, niedobór potasu prawie nie wystepuje, gdyż zawartość tego pierwiastka w żywności zabezpiecza zapotrzebowanie człowieka. Biegunki, nadmierna potliwość, głodówki, środki moczopędne i przeczyszczające, mogą doprowadzić do hipokalemii, czyli niedoborów potasowych, kiedy stężenie jonów potasowych we krwi spada poniżej normy (norma: 3,5 - 5 mmol/l).
   Ubytek potasu z organizmu jest także prawdopodobny w chorobach przebiegających z wyniszczeniem (anoreksja). Potas z wnętrza komórki przemieszcza się wówczas do płynu pozakomórkowego i ucieka przez nerki. Wydalanie potasu przez nerki wzmagają również alkohol i kawa.
   Obniżenie poziomu potasu w komórkach (norma: 3500 mmol/l) prowadzi do upośledzenia funkcji komórek, zwłaszcza mięśniowych i nerwowych. Najważniejszymi objawami hipokalemii są: upośledzona funkcja ośrodkowego układu nerwowego, osłabienie kurczliwości mięśni - czyli zwiotczenie mięśni szkieletowych, porażenie mięśni gładkich (zaparcia), zaburzenia rytmu serca (częstoskurcz), a nawet zatrzymanie akcji serca. Niedobór potasu jest również przyczyną gromadzenia się kwasu mlekowego i pirogronowego w tkankach, co skutkuje zakwaszeniem organizmu.

Nadmiar wydalają

zdrowe nerki

   Nadmiar potasu w organizmie może wystąpić w wyniku upośledzonego wydalania przez nerki, czyli w niewydolności nerek, także w niewydolności nadnerczy (chorobie Addisona) albo po dożylnym podaniu nadmiernych ilości potasu. Toksyczna dawka to około 18 g potasu na dzień. Hiperkalemia powoduje zatrucie organizmu, objawia się zwolnieniem, a nawet zatrzymaniem akcji serca, spadkiem siły mięśniowej, mrowieniem kończyn i ust, apatią. Jeśli odżywiamy się prawidłowo i jesteśmy zdrowi (zdrowe nerki wydalają nadmiar potasu z moczem), raczej nie musimy obawiać się hiperkalemii.

Gdzie szukać potasu?

   Potas występuje w przeważającej części produktów spożywczych. Bogate w potas są: warzywa i owoce, szczególnie suche nasiona roślin strączkowych (fasola 1180 mg potasu w 100 g; groch - 937; soja - 2132), ziemniaki gotowane i pieczone w łupinach (443 mg), zielona pietruszka (695 mg), seler (320 mg), marchew (282 mg), pomidory (sok - 206 mg), kapusta (brukselka - 416 mg), banany (395 mg), śliwki (208 mg), porzeczki (336 mg), suszone owoce (morele - 1666 mg, figi - 938 mg). Dobrym źródłem są również produkty zbożowe z pełnego przemiału: pieczywo razowe (215 - 279 mg), kasza gryczana (443 mg), mięso, ryby (240 - 375 mg) oraz mleko (ok. 140 mg).
   Wzrost spożycia żywności przetworzonej z dodatkiem chlorku sodu, mały udział warzyw i owoców w posiłkach, może spowodować spadek spożycia potasu.
   Dobowe zapotrzebowanie na potas wynosi: dzieci 1 - 6 lat 550 - 1650 mg; 7 - 9 lat 1000 - 3000; 10 - 12 lat 2000; 13 - 18 lat 2500; dorośli 3500 mg.

Zamiast soli - przyprawy

   Sód, główny składnik soli kuchennej, rozprzestrzeniony jest w całym organizmie. Jako jon Na+ wytępuje w ustroju głównie w płynach pozakomórkowych (ok. 60 proc.), w tym w osoczu krwi. Znacznie mniej, bo tylko 25 - 30 proc. sodu znajduje się w płynie wewnątrz komórki, pozostałe 10 - 15 proc. to rezerwa zgromadzona w tkance kostnej. Sód z organizmu wydalany jest z moczem, kałem i potem. W kanalikach nerkowych zachodzi zwrotna resorpacja NaCl - proces ten regulowany jest przez aldosteron, hormon kory nadnerczy.

Jaka jest rola sodu?

   W organizmie ludzkim sód wraz z jonem chlorkowym bierze udział w regulowaniu ciśnienia osmotycznego w płynach ustrojowych i decyduje o utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej. Sód działa alkalizująco, chroni organizm przed nadmierną utratą wody (8 g sodu zatrzymuje litr wody); jon sodowy chodzi w skład enzymu Na+/K+ - ATP-azy, aktywującej ATP (główny związek w przenoszeniu energii w komórce). Sód wpływa również na sprawność mięśni i nerwów, reguluje aktywny transport składników pokarmowych (witamin, aminokwasów, cukrów).

Uwaga na leki moczopędne

   Niedobór sodu prowadzi do szybkiego odwodnienia organizmu. Stan niedoboru może wystąpić przy silnym poceniu się, podczas wymiotów i biegunek, a także w niektórych stanach patologicznych, np. w niedoczynności kory nadnerczy, w schorzeniach nerek. Przyczyną ucieczki sodu z organizmu są stosowane leki moczopędne. Jeśli straty sodu są duże, potas może przechodzić poza komórki w celu kompensacji ciśnienia osmotycznego. Mogą pojawić się mdłości, wymioty, utrata łaknienia, osłabienie fizyczne i psychiczne.

Nadmiar sodu

   U osób wrażliwych na sód, nadmiar tego pierwiastka wywołuje w organizmie chorobę nadciśnieniową. Zbyt duża ilość sodu może być też czynnikiem ryzyka choroby nowotworowej żołądka i udaru mózgu. Przyczyna hipernatremii leży w za dużym spożyciu soli kuchennej w pokarmach. Nadmiar sodu prowadzi do odwodnienia komórek. W praktyce, zwiększonej podaży sodu towarzyszy większe pobieranie wody, co może prowadzić do obrzęków. Objawami hipernatremii są: nerwowość, przyspieszone oddychanie, a nawet gorączka.

Szeroko rozpowszechniony

   Sód jest szeroko rozpowszechnionym pierwiastkiem. Znajdziemy go zarówno w produktach roślinnych, jak i zwierzęcych. Produkty pochodzenia zwierzęcego zawierają znacznie więcej sodu, szczególnie te, w których znajduje się dodatk NaCl, czyli np. wędliny, sery podpuszczkowe, śledzie solone. Jednak głównym źródłem sodu (ok. 90 proc.) jest chlorek sodu, czyli sól kuchenna, której spożycie jest u nas ciągle za duże. Tylko 10 proc. sodu pochodzi z produktów spożywczych nieprzetworzonych, takich jak: mleko i jego przetwory, białko jaja, mięso, warzywa - pozostałą ilość dostarcza sól kuchenna, dodawana do żywności podczas jej przemysłowego przetwarzania albo w czasie obróbki potraw przygotowywanych w domowej kuchni lub w żywieniu zbiorowym.
   Warto pamiętać, że 1 g sodu otrzymujemy z 2,54 g soli kuchennej.
   Zapotrzebowanie organizmu na sód jest zależne od wieku, płci, a przede wszystkim od aktywności fizycznej oraz temperatury otoczenia i wilgotności powietrza. Zapotrzebowanie na sód zwiększa się, gdy dochodzi do nadmiernego pocenia się i utraty NaCl, np. przy pracy w wysokich temperaturach. Eksperci z WHO zalecają, aby dzienne spożycie sodu nie było większe od 2350 mg, co w przeliczeniu na sól kuchenną daje 5 - 6 g. (DD)