Próbuje ratować przed śmiercią techniczną stare fotografie

Jest takie powiedzenie, że papier jest cierpliwy i przyjmie wszystko. O tym, jak dużo papier może przyjąć, wiedzą z pewnością konserwatorzy z Archiwum Narodowego w Krakowie. Każdego dnia zajmują się konserwacją archiwaliów, w tym zdjęć, które na przestrzeni wieków ucierpiały pod upływem czasu i dziejowych zawieruch.

Jedną z osób, która się tym pasjonuje, jest Anna Seweryn. Ocala od zapomnienia stare fotografie.

Miłośników starej fotografii jest dziś coraz więcej. W sieci bez problemu można natrafić na specjalnie spreparowane zestawy chemiczne przeznaczone do wykonywania fotografii w technikach historycznych.

– Takie próby często stają się dobrym początkiem do rozwinięcia zainteresowania technikami wykonywania zdjęć sprzed stu lat i __więcej – zauważa Anna Seweryn.

Od ciekawej pasji do rzadkiego zawodu
Dawną fotografią Anna zaczęła się interesować dopiero po rozpoczęciu studiów. Najpierw były to pasje czysto artystyczne, potem eksperymentowała z różnymi formatami, technikami oraz technologiami fotograficznymi.

– _To w prostej linii doprowadziło mnie do zainteresowania samym nośnikiem obrazu, jego materialnym istnieniem, a później do połączenia tego zainteresowania z __kierunkiem studiów _– wyjaśnia Seweryn.

Nie każdy wie, że zawód konserwatora fotografii to w Polsce profesja rzadka i stosunkowo nowa. Skąd tak mała liczba fachowców w Polsce zajmujących się tą dziedziną?

Wynika to z tego, że brakuje odpowiednich publikacji czy w ogóle debaty na temat roli takiego zawodu.

A przecież zbiorów, które wymagają technicznej „reanimacji”, jest wiele. Teraz jednak sytuacja zaczyna się zmieniać na korzyść.

– _W Polsce już dojrzeliśmy do świadomości, że tacy fachowcy są nam bardzo potrzebni – _zauważa Anna Seweryn.

Przez wiele lat fotografia, jako medium stosunkowo młode w zasobach archiwów, nie budziła takiego zainteresowania jak liczące kilkaset zbiory dokumentów pergaminowych czy ksiąg rękopiśmiennych.

Konserwator zdjęć to chemik i artysta w jednym
Pierwsze wydziały konserwacji fotografii powstawały w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej już ponad pół wieku temu.

Jak mówi Seweryn, Polska jest dopiero na etapie kształcenia pierwszego pokolenia specjalistów – konserwatorów, technologów i fotochemików. To oni będą swoją wiedzę i doświadczenie przekazywali dalej. Sprawy nie ułatwia fakt ograniczonego dostępu do specjalistycznej literatury. Polscy konserwatorzy uczą się w większości z literatury obcojęzycznej.

– Kiedy kończyłam studia w 2009 r., zainteresowanie tematem zabezpieczania materiałów fotograficznych było stosunkowo niewielkie. Obecnie w wielu instytucjach realizowane są projekty konserwacji i zabezpieczania zbiorów fotograficznych. Organizowane są konferencje oraz warsztaty poświęcone tej tematyce. Coś zmienia się na lepsze – mówi Seweryn.

Być może jednym z powodów braku specjalistów w Polsce jest fakt, że studia z zakresu konserwacji fotografii to studia trudne, wymagające obszernej wiedzy z zakresu chemii oraz zdolności manualnych. Jak to często bywa w pracy z archiwaliami, konserwacja fotografii jest także zajęciem wymagającym dużego skupienia i odpowiedzialności.

_– Jest to bardzo trudny, a zarazem fascynujący temat. Obraz fotograficzny wytworzony jest poprzez działanie chemii fotograficznej oraz światła. W razie utraty danych – błędu konserwatorskiego, nie może być odtworzony ręką ludzką jak obiekt malarski czy rzeźbiarski – _podkreśla młoda konserwatorka.

W Archiwum Narodowym w Krakowie Anna Seweryn pracuje od trzech lat. W pracowni konserwacji krakowskiego Archiwum zajmuje się nie tylko archiwalnymi fotografiami. Wykonuje zadania związane z restauracją wszelkich materiałów archiwalnych, konserwacją zachowawczą oraz przygotowywaniem materiałów archiwalnych do procesu digitalizacji. Dodatkowo prowadzi prace związane z przygotowaniem obiektów na wystawy czasowe.

– Taka praca bardzo poszerza horyzonty. Nigdy nie wiadomo, czy metoda poznana podczas konserwacji papieru nie przyda się podczas pracy nad __fotografiami – mówi.

W zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie znajdują się zarówno stare fotografie z XIX wieku, jak i nowsze, dokumentujące m.in. powstanie Nowej Huty. Wbrew pozorom, nie jest regułą, że „im starsza fotografia, tym więcej pracy”. Jak wyjaśnia Anna Seweryn, często starsze techniki fotograficzne są bardziej stabilne i nie wymagają ingerencji konserwatorskiej.

Konserwator jak saper. Myli się tylko raz
Współczesne fotografie, zwłaszcza barwne, są podatne na różnego rodzaju uszkodzenia. Najczęstszy kłopot to stopniowe blaknięcie obrazu.
Jak tłumaczy Seweryn, często mimo dobrych warunków przechowywania musimy się liczyć z powolnym i nieuniknionym zanikiem fotografii.

Z czym najczęściej musi zmierzyć się konserwator fotografii? Przede wszystkim dba o odpowiednie zabezpieczenie obiektów. Fotografie umieszcza w opakowaniach ochronnych i przechowuje w warunkach odpowiednich dla tego typu archiwaliów. Te, które są w złym stanie, poddawane są restauracji. Do tych prac zaliczyć można oczyszczanie zabrudzonych fotografii, prostowanie ich podłoży czy reparację ubytków. Jeden błąd może zniszczyć fotografię nieodwracalnie.

– _Przygotowujemy także fotografie do ekspozycji na wystawach czasowych. Obiekty są wtedy umieszczane na specjalnych podkładkach zabezpieczających. Określane są także zasady takiej ekspozycji, które są restrykcyjne. Muszą być dostosowane do rodzaju obiektu _– wyjaśnia konserwatorka.

Wyzwań w tej pracy nie brakuje.

– _Jednym z najciekawszych obiektów, nad którym pracowałam, była XIX-wieczna fotografia wykonana w technice crystoleum. To retuszowana odbitka albuminowa naklejona na wyprofilowany cylindrycznie szklany nośnik, wzbogacona kolorowanym tłem, szkłem podkładowym i __ramką _– tłumaczy fachowo Seweryn. Wykonanie tego zadania wymagało wiedzy z zakresu konserwacji fotografii, papieru, malarstwa, metalu i szkła.

Co się dzieje później z zakonserwowanymi fotografiami? Po wykonanych niezbędnych pracach i umieszczeniu fotografii w odpowiednich opakowaniach ochronnych, trafiają do właściwych magazynów archiwalnych. Udostępniane są też w postaci oryginałów użytkownikom w czytelniach naukowych.

Materiały archiwalne są także poddawane dodatkowemu zabezpieczeniu. To wykonanie kopii cyfrowych, do których mamy później dostęp poprzez strony internetowe, jak szukajwarchiwach.pl. Ich zbiory są ogromne i powiększają się niemal każdego dnia.

Staż w konserwatorskiej mekce w Ameryce
Niedawno Archiwum Narodowe poinformowało, że Annie Seweryn udało się otrzymać staż w prestiżowej Northeast Document Conservation Center. Istniejące od 1973 r. amerykańskie centrum badań to miejsce dobrze znane konserwatorom fotografii z całego świata. Krakowianka trafi do niego na dwumiesięczny staż jako jedyna z Europy.

– Ogłoszenie zauważyłam tak naprawdę przez przypadek. Entuzjazm trochę opadł, kiedy odkryłam, że staż otrzyma tylko jedna osoba, ale nie poddałam się – uśmiecha się. Cała procedura trwała kilka tygodni. Anna wyjeżdża w drugiej połowie tego roku.

Na miejscu będzie współpracować z Monique Fisher. To duży autorytet w tej dziedzinie. – Polscy konserwatorzy fotografii to ambitne samouki, jednak nikt nie przeszedł prawdziwych konserwatorskich studiów z tej dziedziny. Tam będę miała kontakt z kimś, kto od początku szedł akademicką ścieżką pod tym kątem – mówi z entuzjazmem. Staż Anny zacznie się od identyfikacji różnorodnych technik fotograficznych. Jak sama mówi, jest ich mnóstwo i żaden konserwator nigdy nie może powiedzieć, że wie o nich wszystko. A od wyboru techniki konserwacji zależy przecież cały dalszy przebieg prac. – _Kolejnym krokiem będzie przeprowadzanie procesów konserwatorskich. Od razu uprzedzę, że mam bardzo dużo pytań, zamierzam je wszystkie zadać w Ameryce i __uzyskać odpowiedź! _– śmieje się konserwatorka.