Profilaktyka jodowa

   Niedobór jodu w organizmie - poniżej normy, która dla osoby dorosłej wynosi 100 mikrogramów na dzień - może się zaznaczyć niekorzystnie na każdym etapie rozwoju człowieka, począwszy od jego życia płodowego. Zbyt mała ilość tego pierwiastka przyczynia się do powstawania chorób tarczycy, zwłaszcza jej niedoczynności, manifestuje się też przerostem gruczołu i powstaniem tzw. wola.
   Jak wykazują badania endokrynologiczne w Polsce aż ok. 8 mln ma powiększoną tarczycę. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że u ok. 800 tys. z tej grupy chorych miąższ tarczycy ulegnie destrukcji i powstaną tzw. guzowacenia, a u niektórych osób rozwinie się choroba nowotworowa.

Przerost tarczycy

   Niedobór jodu jest dla tarczycy dużym obciążeniem, lecz w większości przypadków potrafi ona radzić sobie z taką sytuacją. U niektórych osób mechanizm kompensacji, polegający na wzmożonym wykorzystywaniu jodu, jednak zawodzi i uruchamia się inny proces - namnażania komórek, powiększania gruczołu. Jest to droga, którą tarczyca również stara się wyrównać niedobór jodu. Zaczyna reagować jakby w myśl zasady, że większa ilość tkanki łatwiej poradzi sobie z niewielką ilością jodu, odgrywającego zasadniczą rolę w produkcji hormonów tarczycy. Namnażanie się komórek tarczycy prowadzi jednak do jej przerostu, czyli powstania tzw. wola.
   Przerost tarczycy, powstały na tle niedoboru jodu, można usunąć, uzupełniając jego podaż. Gorzej jest, gdy w powiększonej tarczycy dochodzi do zmian zwyrodnieniowych (częste przypadki) i zaczynają się tworzyć guzki. Proces guzowacenia może doprowadzić nawet do powstania choroby nowotworowej.
   Niekiedy zdarza się, że przy odpowiedniej podaży jodu człowiek przyjmuje substancje hamujące jego wchłanianie i przeróbkę w hormon (np. azotyny w wodzie). Taki efekt mogą też wyzwalać niektóre lekarstwa (salicylany, środki przeciwbólowe) i produkty roślinne (kapusta, kalafior, groch, orzeszki ziemne).

Zaburzenia gospodarki lipidowej

   Niedobór hormonów tarczycy wpływa na funkcję wszystkich narządów - od centralnego systemu nerwowego począwszy, poprzez układ naczyniowo-sercowy i metabolizm białek, węglowodanów, a szczególnie tłuszczów. Do prawidłowej przeróbki tłuszczów i ich zużycia przez tkanki tak, aby we krwi nie znalazło się za dużo cholesterolu, szczególnie jego miażdżycogennej frakcji, a także trójglicerydów, niezbędne są hormony tarczycy. U dorosłego człowieka, z niepełnoobjawową niedoczynnością tarczycy i niedoborem jej hormonów, pierwszym symptomem choroby mogą być zaburzenia gospodarki lipidowej. Niewłaściwe rozpoznanie tych zaburzeń może prowadzić do powstania wielu powikłań miażdżycowych, np. zwiększonego ryzyka choroby wieńcowej, zapadalności na zawały serca, zatory czy udary mózgowe. Każdy, kto ma zaburzoną gospodarkę lipidami, zwiększony poziom cholesterolu lub trójglicerydów, powinien koniecznie wykonać badanie hormonów tarczycy. Niedobór jodu sugerują niekiedy dyskretne

objawy,

m.in.: nadmierne wypadanie włosów u kobiet; wysuszenie skóry; łamliwość paznokci; rozregulowane miesiączki; kłopoty z koncentracją, zapamiętywaniem; obniżenie nastroju; spowolnienie; mniejsza odporność na niską temperaturę, łatwe marznięcie, skłonność do zaparć, anemia. Symptomów takich nie można lekceważyć, należy je konsultować z lekarzem.

Badanie

   Poziom jodu w organizmie można ustalić, wykonując badanie próbek moczu, pobieranego z dobowej zbiórki - określa się, ile jodu jest wydalane na zewnątrz w ciągu 24 godzin. Prawidłowy wskaźnik, to ok. 100 mikrogramów lub więcej (taki wynik oznacza, że jod dostarczany jest do organizmu w ilości wystarczającej).
   Przy braku wola lub podejrzeniu, że jest przerost tarczycy, ale na zewnątrz niewidoczny, należałoby wykonać badanie USG i oznaczyć TSH (poziom wydzielania tyrotropiny, hormonu nadzorującego funkcję tarczycy). Niedobór jodu manifestuje się zwiększonym wydzielaniem tyrotropiny, przekraczającym nawet górną granicę normy.

Obniżone IQ

   Problem niedoboru jodu pojawia się już podczas życia płodowego. Udowodniono, że niedostarczenie jodu w odpowiedniej ilości kobiecie ciężarnej skutkuje częściej urodzeniem dziecka martwego lub z upośledzonym rozwojem mózgu. U niektórych dzieci już po urodzeniu tworzy się wole i może także dojść do niedoczynności tarczycy.
   Odpowiednia ilość hormonów tarczycy jest u dzieci bezwzględnym warunkiem normalnego wzrastania i prawidłowego ukształtowania centralnego systemu nerwowego, czyli mózgu. Jeśli niedobór jodu zaznacza się w sposób wyraźny, a tarczyca nie może sobie z tym problemem poradzić, to, jak udowodniono badaniami na dużych populacjach, iloraz inteligencji dziecka (IQ) ulega istotnemu obniżeniu (zdarzają się nawet przypadki kretynizmu). Przyczynę tak daleko idących zmian można łatwo usunąć, pod warunkiem że w odpowiednim czasie przeprowadzi się właściwie badania, głównie oznaczenie TSH.
   Chcąc zapanować nad sytuacją, której skutkiem może być upośledzenie inteligencji dziecka (procesu nieodwracalnego), w Polsce każdemu noworodkowi w momencie urodzenia pobiera się z krwi pępowinowej próbkę, przesyłaną następnie do centralnego laboratorium w Warszawie, gdzie oznaczane jest TSH (matka po urodzeniu dziecka powinna zapytać, czy takie badanie zostało zlecone). Wykonanie TSH nie gwarantuje jednak powodzenia, jeśli lekarz pediatra pominie niekorzystny wynik - zamiast podjąć właściwe leczenie - podczas gdy pierwsze miesiące rozwoju noworodka decydują o prawidłowym kształtowaniu narządów i wytworzeniu ich dobrej funkcji.

Obszary endemiczne

   W Polsce największe niedobory jodu występują w okolicach Sudetów i Karpat. Badania epidemiologiczne, przeprowadzane wśród ludności z terenów Polski południowej, wykazały, że wydalenie jodu z moczu nie przekraczało tutaj 60 mikrogramów na dobę, czyli nie pokrywało zapotrzebowania. Doprowadziło to do powstania na tych obszarach endemii wola, czyli jego wystąpienia u więcej niż 10 proc. ludności oraz, co najgorsze, do zwiększenia zachorowalności na nowotwory tarczycy, w porównaniu do okolic, gdzie niedoboru jodu nie stwierdzono.
   Dostarczanie ustrojowi odpowiedniej porcji jodu odbywa się w sposób naturalny na terenach zasobnych w ten pierwiastek, który, w czystej postaci, jest składnikiem niektórych minerałów, źródeł mineralnych, wody morskiej. Na terenach górzystych jod został z gleby wypłukany, nie ma go w należytej ilości w wodzie ani roślinach, którymi odżywiają się zwierzęta, a co za tym idzie, również w wodzie pitnej, mięsie, mleku, przetworach mlecznych i warzywach spożywanych przez człowieka. Od czasu wprowadzenia w Polsce obligatoryjnie, w roku 1997

profilaktyki

jodowej, polegającej na jodowaniu soli kuchennej, zaobserwowano wyraźny spadek częstości zachorowań na wole i nowotwory tarczycy, choć rocznie i tak stwierdzamy na terenie Krakowa ponad 30 przypadków raka tarczycy.
   W Polsce, w której występuje niedobór jodu, dostarcza się go ludziom w soli kuchennej. Od ponad 10 lat kopalnie mają obowiązek jodowania soli spożywczej, dodając do każdego jej kilograma ok. 30 mg jodku sodu. Jest to ilość wystarczająca dla osób nieograniczających w diecie spożycia soli. Ci jednak, którzy ze względów zdrowotnych nie dodają jej do potraw, wymagają suplementacji jodem: preparatem witaminowym z dodatkiem jodu, czystym jodem w tabletkach, stosowaniem odpowiedniej diety. Najzasobniejsze w jod są: owoce morza i ich przetwory; ryby morskie; niektóre wody mineralne (np. Szczawniczanka, Piwniczanka, Wysowianka, Muszynianka, Celestynka z Rymanowa, Kujawianka).
   Z uzupełnianiem jodu na własną rękę trzeba jednak uważać, by poprzez przedawkowanie nie spowodować nadczynności tarczycy.
   Szczególne zapotrzebowanie na jod mają kobiety ciężarne (200 - 250 mikrogramów na dzień - prawie dwukrotnie większe niż dorosłe, zdrowe osoby) i dzieci w wieku dorastania, do 14. roku życia. Osobom takim powinno się podawać dodatkowo jod czysty, w preparatach witaminowych lub lekach (np. Jodit lub Jodox).
   Takie postępowanie zabezpieczające odpowiednie ilości jodu u dzieci i młodzieży (150 mikrogramów na dobę) zapewnia prawidłowy rozwój centralnego systemu nerwowego i należyty rozwój inteligencji. Usunięcie tak banalnej nieprawidłowości jak niedobór jodu, może dziecko uchronić przed ciężkim kalectwem. Równie wielką troską, jak już powiedziano, trzeba ochraniać matki w ciąży. Dziś błędem lekarza byłoby niezaaplikowanie kobiecie ciężarnej preparatu jodu, nawet wówczas, gdy odżywia się prawidłowo.
   Wbrew powszechnym opiniom wyjazd nad morze nie gwarantuje uzupełnienia jodu w organizmie na dłuższy czas. Po powrocie trzeba kontynuować terapię jodową, gdy wskazuje na to stan zdrowia.
Wysłuchała: DANUTA ORLEWSKA