Rabsztyńskie gniazdo

Na północny wschód od Olkusza

   Jednym z tych orlich gniazd jest leżący 3 km na północny wschód od Olkusza, nie opodal szosy prowadzącej do Wolbromia - zamek w Rabsztynie.

Na wapiennej turni

   Pozostałości warowni położone są na wyniosłym, skalistym wzgórzu, łatwo dostępnym jedynie od strony północnej, od której broniła zamku głęboka fosa z mostem zwodzonym. Ściślej, na wzgórzu znajdują się pozostałości dwóch zamków: górnego, usytuowanego na skalnym ostańcu górującym nad dość obszernym szczytowym zrównaniem, oraz dolnego, zajmującego wierzchowinę wzgórza położoną na wschód od resztek naskalnej warowni.
   Początek murowanej fortyfikacji na wapiennej turni sięga zapewne połowy XIV w. Była to budowla należąca do systemu obronnego założonego przez króla Kazimierza Wielkiego; wzniesiono ją na miejscu XIII-wiecznych umocnień zbudowanych przez Toporczyków z Morawicy. Pod koniec XIV w. zamek otrzymał od Władysława Jagiełły Spytko z Melsztyna.
   W 1442 r. król Władysław Warneńczyk polecił rozbudować i wzmocnić warownię. Do początków XVII stulecia władały zamkiem m.in.: rody rycerskie Tęczyńskich i Bonerów. Budowla, dostosowana do rzeźby skalnej turni, miała nieregularne ukształtowanie. W części zachodniej, na skraju skały, stała wysoka, cylindryczna wieża. Poniżej warowni, od strony południowej, znajdował się zaś otoczony murem dziedziniec. Do dzisiaj zachowały się jedynie szczątkowe pozostałości górnego zamku. Ze skalnej kulminacji, którą zajmował, roztacza się rozległa, malownicza panorama.

Twierdza rabsztyńska

   Warto wspomnieć, że w 1583 r. odbyło się na zamku rabsztyńskim niezwykle wystawne wesele pierwszego - po królu i prymasie - obywatela ówczesnej Rzeczpospolitej, hetmana Jana Zamojskiego z bratanicą króla Stefana Batorego Gryzeldą Batorówną.
   Na początku XVII w. Rabsztyn wszedł w posiadanie starosty Zygmunta Myszkowskiego, który na wschód od warownego zamku górnego wzniósł zamek dolny - reprezentacyjną, nieobronną siedzibę magnacką o charakterze pałacu, zbudowaną w stylu późnorenesansowym. Ta dwukondygnacyjna budowla składała się z trzech skrzydeł mieszkalnych, zamykających z trzech stron nowy, obszerny dziedziniec; od zachodu znajdował się pierwotny dziedziniec zamku górnego. Wjazd mieścił się po stronie północnej.
   W dziejach wojennych twierdza rabsztyńska wymieniona jest tylko dwukrotnie. W 1587 r. atakowana była przez wojska arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, kandydującego do tronu polskiego; załoga zamkowa pod dowództwem kozaka Gustawa Hołubka odparła wówczas szturm. Druga wzmianka dotyczy wydarzeń dla Rabsztyna niepomyślnych: ograbienia i spalenia budowli zamkowych w 1657 r., podczas szwedzkiego potopu.

Z zamku do dworu

   Z tych zniszczeń Rabsztyn się już nie podźwignął; pałac wprawdzie odbudowano, lecz zamieszkiwany był tylko częściowo. Siedzibą kolejnych starostów został, wzniesiony u stóp zamkowej góry, dwór starościński. Na początku XIX w. dolny zamek był już całkowicie opuszczony, a znaczna jego część miała charakter ruiny. Gotycki zamek górny zniszczony był niemal doszczętnie już od drugiej połowy XVIII w., choć jego wyniosła wieża runęła dopiero pod koniec XIX stulecia, wysadzona w powietrze przez rabusiów poszukujących skarbów. Ów brak wieży "zubożył" dzisiejszy krajobraz rabsztyńskich ruin. W latach współczesnych dokonano częściowej rekonstrukcji zniszczonych zamkowych murów.
ARTUR ROTTER
Fot. autor
   W pobliże zamkowego wzgórza doprowadza dalekobieżny, czerwono oznakowany Szlak Orlich Gniazd, wiodący z Krakowa do Częstochowy; jazdy z Krakowa (przez Olkusz) - około 45 km. W sąsiedztwie zamku znajduje się przy szosie restauracja "Podzamcze" oraz pensjonat, również z restauracją.