Reforma administracji i bezpieki

Po tragicznych wydarzeniach w grudniu 1970 r. na Wybrzeżu, odsunięto od władzy Władysława Gomułkę, a na stanowisku I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR zasiadł Edward Gierek. Rok później, podczas obrad VI zjazdu PZPR, nowa ekipa przyjęła program, którego myślą przewodnią było „przyspieszenie społeczno-ekonomicznego rozwoju Polski”. Tym tłumaczono pierwszą reorganizację, przeprowadzoną na mocy ustawy z 29 listopada 1972 r. „o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych”. Komuniści przekonywali, że gminy, które zastąpić miały dotychczasowe gromady, będą silniejszymi jednostkami pod względem społecznym i gospodarczym. Jednocześnie powołano jednoosobowe organy administracji terytorialnej w postaci naczelników gmin.

Pełniejsza kontrola
W drugim etapie rozwiązania te przeniesiono na poziom powiatów i województw, gdzie funkcje wykonawczo-zarządzające przekazano naczelnikom powiatów i wojewodom.

Trzeci, finalny etap reformy administracyjnej zakładał wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego państwa, zrywając w ten sposób z tradycją powiatów, sięgającą XIV w. Był on utajniony przed szerszym gremium działaczy partyjnych. W przygotowanie nowych rozwiązań bezpośrednio zaangażowany był premier Piotr Jaroszewicz, a z ramienia PZPR sekretarz KC Edward Babiuch. Prace zakończono na początku 1975 r. i pierwotny projekt przekazano do Biura Politycznego oraz Sekretariatu KC. W marcu 1975 r. projekt poddało ocenie Biuro Polityczne. Proponowano utworzenie w miejsce 17 aż 50 województw, w tym dwie aglomeracje – Łódź i Warszawę. Ciekawą propozycją, pominiętą w ostatecznym kształcie reformy, było odwołanie się do terminów geograficznych i lokalnej tradycji. Proponowano utworzenie województw – bes-kidzkiego (z siedzibą w Bielsku-Białej), bieszczadzkiego (Krosno), kurpiowskiego (Ostrołęka) i podhalańskiego (Nowy Sącz).

Pierwotnie zakładano, że zmiany wejdą w życie w październiku. Jednak jeszcze w marcu 1975 r. pod obrady Biura Politycznego trafił projekt zmodyfikowany, ograniczony do 47 województw, z pominięciem chełmskiego, chojnickiego i nowosądeckiego. Gorące spory dotyczyły województwa sandomierskiego (do siedziby władz pretendowały Sandomierz, Tarnobrzeg i Stalowa Wola) i stolicy województwa planowanego w zagłębiu miedziowym (rywalizacja między Legnicą a Lubinem). Zdecydowano także o kształcie woj. krakowskiego, które podobnie jak Łódź i Warszawa, otrzymało status miejskiego.

Ostateczna decyzja zapadła 22 kwietnia, kiedy Biuro Polityczne KC zaakceptowało rozwiązanie z 49 województwami. Wówczas też, w związku z odnotowanymi sporami i niezadowoleniem w niektórych lokalnych ośrodkach, władze zdecydowały o przyspieszeniu prac legislacyjnych, w efekcie 28 maja Sejm przegłosował ustawy o zmianie konstytucji, o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa, które weszły w życie już 1 czerwca tr.

Siła w KC
Komuniści przekonywali, że likwidacja powiatów była konieczna bowiem hamowały one rozwój kraju. W rzeczywistości za zmianami krył się cel polityczny. Gierek i jego zaufani chcieli w ten sposób ograniczyć pozycję pierwszych sekretarzy rządzących dużymi i silnymi ośrodkami, którzy mogli stanowić realne zagrożenie dla nowej ekipy. Z jednej strony rozbito dotychczas istniejące układy, z drugiej pozyskano poparcie aparatu partyjnego w nowo utworzonych województwach. Ku pierwszej tezie skłaniał się oponent Gierka, członek Biura Politycznego KC i minister kultury i sztuki Józef Tejchma, który w dzienniku zapisał: „rzeczywistą intencją jest stworzenie takiego układu administracyjno-personalnego, aby nigdzie poza gmachem KC nie było ludzi silnych”.

Przeprowadzone zmiany już wówczas nieśmiało krytykowano. Granice nowych województw wyznaczono wbrew przebiegającym granicom powiatów i regionów, przez co zniszczono lokalne struktury społeczne, gospodarcze i kulturalne, ukształtowane w procesie historycznym. Np. powiat chrzanowski został podzielony między trzy województwa – krakowskie, katowickie i bielsko-bialskie. W kolejnych latach do negatywnych skutków reformy zaliczano m.in. pojawienie się i utrwalenie „podziałów specjalnych” w terenie, niepokrywających się z granicami administracyjnymi, powstanie wielu słabych ośrodków, pozbawionych zaplecza oraz infrastruktury koniecz- nych do wykonywania funkcji stolicy województwa. Wbrew oficjalnym deklaracjom doprowadzono do centralizacji zarządzania, bowiem słabe ośrodki w wielu kwestiach zdane były na dobrą wolę centrum władzy.

Bezpieka znika
Reforma administracyjna z 1975 r. miała swoje konsekwencje dla organizacji Służby Bezpieczeństwa. Po zmianach w 1956 r. referaty SB na szczeblu powiatowym, ukryte w strukturze komend MO, funkcjonowały niemal w niezmienionym kształcie do końca maja 1975. Mimo to kierownictwo MSW podejmowało próby reform „policji politycznej”, szczególnie w terenie. Jedną z nich rozpoczęto po objęciu stanowiska ministra spraw wewnętrznych przez zaufanego Gierka, gen. Franciszka Szlachcica. Miała ona ścisły związek ze wspomnianą koncepcją „przyspieszonego rozwoju”, i w odniesieniu do pionu SB miała dostosować ją do zmieniających się warunków społeczno-politycznych i nowych zagrożeń, niedostatecznie rozpoznawanych przez bezpiekę.

W MSW w marcu 1971 r. powołano Komisję ds. Usprawnienia Organizacji Pracy, a w jej ramach, przez dwa lata pracowały zespoły, których zadaniem było opracowanie nowej struktury organizacyjnej, ramowych zakresów działania oraz dostosowanych do nich regulaminów SB w powiatach i województwach. W efekcie zaproponowano m.in. wprowadzenie 3 kategorii jednostek SB w powiatach z rozbudowaną strukturą wewnętrzną oraz zwiększenie etatów w pionie SB o 1620 stanowisk w powiatach i 720 w województwach. W czerwcu 1973 r. przedstawiono raport z dwuletnich prac, jednak na zmiany się nie zdecydowano.
Gdy w 1975 r. prace nad reformą administracyjną weszły w decydującą fazę, MSW w krótkim czasie zmuszone było dostosować strukturę SB do założeń nowego podziału państwa. W tym celu minister spraw wewnętrznych powołał Zespół Specjalny, który miał opracować ramowe struktury organizacyjne jednostek terenowych MSW, a także nadzorować wprowadzanie przyjętych założeń.

W przypadku SB zwracano uwagę na problem, jaki pojawiał się wraz z likwidacją powiatów. Konsekwencją przyjęcia dwustopniowego podziału administracyjnego było wprowadzenie dwuszczeblowego systemu organizacji jednostek MSW, w efekcie czego koncentracja zadań skupiła się w wojewódzkich organach bezpieki. Jej wycofanie z terenu sprawiło, że w wielu miastach dotychczas będących siedzibami powiatów istniejące „obiekty” i środowiska, którym należało poświęcić szczególną uwagę, miały pozostać poza bezpośrednią kontrolą operacyjną. Problem ten nie dotyczył milicji – istniały bowiem jednostki wykonawcze MO w postaci komend miejskich, komisariatów i posterunków wykonujących zadania na szczeblu podstawowym.

Wyjątkowo potraktowano sprawy związane z wydawaniem paszportów. Pozostawiając je w gestii SB, konieczne okazało się zorganizowanie w 281 miastach dla obsługi petentów sekcji/referatów SB przy komendach miejskich i komisariatach MO.

SB wraca w teren
Kierownictwo MSW by zminimalizować brak SB na najniższym szczeblu, dopuściło powoływanie terenowych grup operacyjnych, które miały stacjonować przy komendach miejskich/komisariatach w miastach niebędących siedzibami województw. Według danych z września 1975 r. w skali całego kraju Wydział II miał 41 takich grup, a Wydział III – 44. Mimo takiego rozwiązania, niemożliwa była kompleksowa kontrola terenu, tym bardziej że na grupy takie, poszczególne wydziały nie otrzymywały dodatkowych etatów i tworząc je, osłabiały personalnie te piony.

Masowe protesty, jakie wybuchły w lecie 1980 r. i powstanie zorganizowanej opozycji antysystemowej zmusiło kierownictwo MSW do zwiększenia takich grup, m.in. w maju 1981 r. utworzono grupy operacyjne Wydziału IV przy jednostkach podstawowych MO. Ale kompleksowe rozwiązania wprowadzono już w stanie wojennym.

Najpierw na zasadzie eksperymentu w lecie 1982 r. piony SB przy komendach miejskich i komisariatach MO powstały w województwach opolskim i legnickim. Jesienią 1982 r. kierownictwo MSW wydało wytyczne o rejonizacji SB, co pozwoliło dokonywać podziału województw na rejony, a w nich przy komendach miejskich i dzielnicowych MO tworzyć komórki SB. Ustawą z 14 lipca 1983 r. zmieniono nazwy tych jednostek na rejonowe i dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych. W sierpniu tr. w skali całego kraju na 360 jednostek rejonowych MO, istniało 300 komórek SB.