Schorzenie stare jak świat

   Schorzenia reumatyczne są najbardziej rozpowszechnioną grupą chorób; co drugi człowiek, który ukończył
50. rok życia, cierpi na chorobę zwyrodnieniową stawów. Dokucza ona 70 - 80 procentom osób w wieku powyżej 70 lat.
   Choroby reumatyczne towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Badania mumii egipskich dowodzą, że już starożytni Egipcjanie cierpieli na chorobę zwyrodnieniową, jak również na choroby zapalne stawów.

Hipokrates wiedział?

   - Termin "choroby reumatyczne" pochodzi z epoki Hipokratesa i prawdopodobnie właśnie on tak nazwał dolegliwości związane z układem kostnym. Sądził, że są związane z zaburzeniem krążenia płynów w ciele człowieka, a słowo "rheuma" oznacza substancję płynną. Po upływie ponad dwóch tysiącleci określenie to potwierdziło tezę wysuniętą przez ojca medycyny. Współczesna nauka dopatruje się bowiem przyczyny wielu chorób reumatycznych w nieprawidłowej odpowiedzi układu odpornościowego, którego elementy: krwinki białe, makrofagi (komórki żerne) i limfocyty oraz produkowane przez nie substancje (np. cytokiny), przenoszą się w obrębie płynów ustrojowych z krwi do tkanek, w tym również do stawów i kości - wyjaśnia prof. dr hab. n. med. Jolanta Jaworek, specjalista reumatolog z Wojewódzkiej Poradni Reumatologicznej w Krakowie.

   Występowanie rodzajów chorób reumatycznych ulegało zmianom w ciągu wieków, co można wiązać z innym trybem życia i odżywiania się w różnych epokach. Np. w XVII i XVIII w., wśród bogatych warstw społeczeństwa, często spotykana była dna moczanowa, co znalazło swój wyraz także w literaturze. Choroba charakteryzuje się występowaniem ataków silnego bólu, zlokalizowanego najczęściej w obrębie stawu dużego palca stopy (atak podagry). Wprawdzie u podstaw dny moczanowej leży defekt enzymatyczny, związany z metabolizmem związków purynowych i nadprodukcją kwasu moczowego, ale ujawnia się on przy nieprawidłowej diecie, a więc przejadaniu się, nadmiarze mięsa w codziennym jadłospisie oraz nadużywaniu napojów alkoholowych. W tym sensie atak można potraktować jako "karę" za grzech obżarstwa i opilstwa. Jednak atak dny może mieć także inne podłoże, bo wywołać go może silny stres.

Rodzaje chorób

reumatologicznych

   Określenie: choroby reumatyczne jest terminem potocznie stosowanym, ale niedokładnym. Reumatologia zajmuje się bowiem, w odróżnieniu od ortopedii, leczeniem zachowawczym chorób układu ruchu, a więc schorzeń kości, ścięgien, mięśni oraz stawów, wraz z ich wszystkimi elementami. Klasyfikacja, podana przez Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne (ARA), rozróżnia aż dziesięć głównych grup chorób reumatologicznych, a w obrębie każdej z nich od kilku do kilkunastu jednostek chorobowych i ich odmian. Największa grupa - to choroby tkanki łącznej, do której zaliczamy reumatoidalne lub młodzieńcze zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, twardzinę. Odrębną grupę stanowią choroby zapalne z towarzyszącym zapaleniem kręgosłupa, a więc zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, chorobę atakującą w 90 procentach mężczyzn i uwarunkowaną genetycznie. Inne rodzaje schorzeń reumatycznych to: choroby zwyrodnieniowe, metaboliczne, osteoporoza i reumatyzm tkanek miękkich. W tej ostatniej grupie chorób bardzo popularne są m.in. schorzenia przyczepów ścięgien (łokieć tenisisty, golfisty, kolano zakonnicy).

Modna osteoporoza

   Osteoporoza to choroba, która we współczesnych czasach zdobyła największą popularność wśród schorzeń reumatologicznych. - Charakteryzuje się zmniejszeniem gęstości kości, co z kolei zwiększa ich podatność na złamania. W poprzednich wiekach osteoporoza była również spotykana. Dowodem są np. charakterystycznie zmienione sylwetki osób, jakie widzimy na starych portretach, gdzie malarze uchwycili tzw. garb wdowi, wynikający ze spłaszczenia wewnętrznej części trzonów kręgów kręgosłupa - opisuje prof. Jolanta Jaworek. - W znacznym stopniu osteoporoza jest wynikiem ograniczenia ruchu, spowodowanym udogodnieniami cywilizacyjnymi, np. poruszaniem się samochodem, siedzącym trybem życia w pracy oraz w domu. Dieta z zawartością białka, wapnia i witaminy D oraz systematycznie stosowany ruch, chociażby spacery, gimnastyka lub uprawianie ulubionego sportu, mają podstawowe znaczenie w zapobieganiu osteoporozie. Ruch jest korzystny także dlatego, że podczas aktywności fizycznej nasz mózg produkuje substancje podobne do morfiny (endogenne opiaty), które sprawiają, że czujemy się zadowoleni.

Co najbardziej dokucza?

   Chorym najbardziej utrudniają życie bóle stawów i ograniczanie ruchów. W przypadku np. bólów stawów biodrowych lub kolanowych mają problemy z poruszaniem się, a każdy ruch sprawia ogromne cierpienie. Gdy zaatakowane są kończyny górne albo barki, choremu ogromną trudność sprawia nawet nieznaczny ruch, nie może np. podnieść do góry ręki, aby się uczesać, kłopot sprawia spożywanie posiłków, bo trudno jest utrzymać w ręce łyżkę z zupą. Ból występuje nie tylko podczas ruchów - przy bardziej nasilonych zmianach pojawia się także w spoczynku. W niektórych chorobach reumatycznych zaostrzenie bólu występuje w nocy, w innych pojawia się on w ciągu dnia. To właśnie ból jest przyczyną poszukiwania porady lekarskiej, i, jak wykazują badania statystyczne, choroby reumatyczne są najczęstszą przyczyną niedomagań ludzkiego organizmu. Właśnie z dolegliwościami reumatycznymi pacjenci najczęściej zgłaszają się do lekarza; również są one najczęstszą przyczyną absencji chorobowych.

Najczęściej występujące

choroby reumatyczne

to choroba zwyrodnieniowa i reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). - U podstaw choroby zwyrodnieniowej stawów leży uszkodzenie chrząstki stawowej, spowodowane nieprawidłowym obciążeniem stawu, urazami lub mikrourazami, defektem struktury chrząstki wyścielającej powierzchnie stawu. Uszkodzenie chrząstki stawowej wynika również z jej zużycia w przebiegu starzenia się organizmu. Zniszczenie chrząstki pociąga za sobą uszkodzenie struktury kości tworzących staw, jego przebudowę, zniekształcenie i daleko idące upośledzenie funkcji. Jednak tak naprawdę nie znamy dokładnej przyczyny powstawania schorzeń zwyrodnieniowych, wśród których najczęściej spotykana jest choroba zwyrodnieniowa atakująca stawy kręgosłupa, i powodująca dolegliwości w postaci popularnej rwy kulszowej czy szyjnej nawet u młodych ludzi. Wśród osób starszych choroba zwyrodnieniowa powoduje uszkodzenie dużych stawów, np. biodrowych lub kolanowych, prowadząc nierzadko do kalectwa i ograniczenia samodzielnego poruszania się. Choroba ta nie pomija i drobnych stawów, np. stawów rąk lub stóp. Typowym objawem choroby zwyrodnieniowej ręki są tzw. guzki Heberdena, obserwowane na palcach rąk, powodujące ból i zniekształcenia palców, ale mimo tego funkcja ręki pozostaje zachowana - mówi prof. Jaworek.

   Inaczej bywa w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów, znanego też jako gościec przewlekle postępujący. Często pierwsze objawy gośćca występują w młodym wieku (tzw. młodzieńcze zapalenie stawów). W postaci dotykającej dorosłych choroba atakuje częściej kobiety niż mężczyzn (4:1). Początek przypada najczęściej pomiędzy 30. a 60. rokiem życia. Atakuje podstępnie i prowadzi do kalectwa oraz charakterystycznych zniekształceń ręki, nazywanych obrazowo palcami o typie "łabędziej szyjki" lub "butonierki". RZS może atakować wszystkie stawy, ale najczęściej niszczy stawy rąk i stóp oraz kręgosłupa szyjnego, a w dalszej kolejności zniszczeniu mogą ulegać duże stawy biodrowe, barkowe lub kolanowe. Jednak choroba nie ogranicza się do stawów - uszkadza też ścięgna, mięśnie, tkankę podskórną, serce, nerki, układ nerwowy i narząd wzroku, dlatego zaliczana jest do tzw. chorób układowych tkanki łącznej. Chory traci zdolność poruszania się, jego ręce nie potrafią chwytać i utrzymać przedmiotu, przestaje być samodzielny, staje się zależny od osób trzecich.
   Przyczyny powstawania gośćca nie są dokładnie wyjaśnione. Badania wykazują, że w powstaniu choroby odgrywa rolę wiele czynników, a jednym z nich jest czynnik genetyczny (bierze tu udział wiele genów), dlatego gościec często występuje u członków tej samej rodziny. Jednak sama predyspozycja genetyczna nie wystarczy - przypuszcza się, że czynnikiem przyczynowym może być zakażenie drobnoustrojem (wirusem), które napotyka organizm o genetycznie zaburzonej odpowiedzi immunologicznej. Stąd nowe próby leczenia gośćca ingerują w przebieg procesów zapalnych poprzez hamowanie powstawania i działania prozapalnych cytokin.

Leczenie

   Podstawą leczenia chorób reumatycznych są tzw. niesterydowe leki przeciwzapalne (NLPZ), których najstarszym przedstawicielem jest aspiryna. Leki te działają przeciwbólowo i przeciwzapalnie, ale nie są obojętne dla organizmu i mają wiele działań ubocznych, do których zaliczamy m.in. uszkodzenie śluzówki przewodu pokarmowego i uszkodzenie nerek. Skutki uboczne mogą być minimalizowane przez zastosowanie NLPZ nowej generacji, wzbogaconych o tlenek azotu lub hamujących tylko postać zapalną cyklooksygenazy. Znane są dwie postacie tego enzymu: cyklooksygenaza-1 (COX-1), biorąca udział w ochronie śluzówki żołądka przed uszkodzeniem, oraz cyklooksygenaza-2 (COX-2), powstająca podczas reakcji zapalnych. NLPZ hamujące COX-2 dają jednak nieco słabsze efekty przeciwbólowe.
   W leczeniu wspomagającym znaczącą rolę odgrywają leki zmniejszające napięcie mięśniowe. Stosowane są również hormony kory nadnerczy (kortyzol), o silnym, choć niespecyficznym działaniu przeciwzapalnym, ale bardzo niebezpiecznych skutkach ubocznych. W leczeniu RZS stosuje się tzw. leki długo działające, m.in. sole złota, sulfosalazynę, cyklosporynę, metotrexat. Działanie tych leków występuje dopiero po upływie 1 - 1,5 miesiąca od rozpoczęcia kuracji, stad ich nazwa.

Co jeszcze pomaga?

   Prof. Jaworek podkreśla znaczenie leczenia fizykoterapeutycznego i rehabilitacyjnego, przywracającego sprawność i zmniejszającego odczyn zapalny oraz ból. Spośród wielu zabiegów fizykalnych ulgę cierpiącym przynoszą różnego rodzaju masaże (klasyczny, wodny), m.in. rozluźniające mięśnie i zwiększające przez nie przepływ krwi. Zabiegi fizykoterapeutyczne, takie jak np. jontoforeza, pozwalają na podanie leku bezpośrednio do tkanek miękkich, okołostawowych zajętych przez proces chorobowy. Inne zabiegi zmniejszają odczyn zapalny, a także redukują przewodzenie impulsacji w nerwach czuciowych, działając przeciwbólowo (diadynamik, ultra- dźwięki, TENS i inne). Stosowane są także zabiegi z użyciem lasera, którego promienie pobudzają miejscowy odczyn reparacyjny w zapalnej tkance. Krioterapia, czyli zastosowanie niskiej temperatury (od kilkudziesięciu do ponad 100 stopni poniżej zera) miejscowo lub ogólnie również ma ogromny wpływ na procesy odpornościowe, działa przeciwbólowo i ogranicza postęp chorób układu ruchu.
   Mozolne, systematyczne ćwiczenia są najtańszą formą samopomocy organizmowi. "Ćwiczyć systematycznie", "płakać i ćwiczyć" - to hasła, jakie reumatolodzy często powtarzają pacjentom. Bardzo istotne znaczenie ma prawidłowy sen przywracający równowagę organizmu i zmniejszający napięcie mięśniowe wywołane przez codzienny stres. Ewa Tyrpa