Stalaktyty w Raju

   Jaskinie w Polsce są bardzo ubogie w szatę naciekową. Wyjątkiem jest sławna Jaskinia Raj, znajdująca się niedaleko Kielc. Jest ona jedną z najpopularniejszych jaskiń turystycznych w Polsce, a rocznie zwiedza ją około 150 tysięcy osób. Nie jest zbyt wielka, bo łączna długość znanych w niej korytarzy i komór wynosi 240 metrów, ale słynie z nadzwyczaj bogatej szaty naciekowej. Różnorodne jej formy (niekiedy znacznych - jak na warunki polskie - rozmiarów) pokrywają większość powierzchni stropu, ścian oraz dna korytarzy i komór, i z tego też względu jest to jaskinia unikalna w skali kraju.
   Najbardziej znane formy naciekowe to stalagmit w kształcie pagody i 2 m wysokości kolumna naciekowa od kształtu nazwana Harfą. W jaskini znajdują się też draperie, zasłony i żebra naciekowe, misy naciekowe, a także liczne piozoidy (tak zwane perły jaskiniowe) mające średnicę do 3 cm i tworzące pola o powierzchni do 3 m kw. To bogactwo nacieków i ich piękno sprawiły, iż jaskinia ta już przed ponad 30 laty została udostępniona dla ruchu turystycznego.
   Szczególnie liczne są w niej różnego typu stalaktyty (zwłaszcza makarony, mające długość przeciętnie 20-40 cm - najdłuższe dochodzą do 80 cm). Ich zagęszczenie jest rekordowe w skali naszego kraju i zapewne też jest jednym z największych na świecie. Najwięcej tych form naciekowych jest w komorze nazwanej - z tego właśnie powodu - Salą Stalaktytową. W 1968 r., w czasie badań poprzedzających udostępnienie jaskini do zwiedzania, określono, że jest tam od 100 do 200 sztuk stalaktytów na 1 m kw. powierzchni stropu. Ile ich dokładnie jest, postanowił policzyć prof. Marek Jóźwiak, kierownik Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Pod jego kierunkiem zajęli się tym studenci Łukasz Pater i Łukasz Wacławik. W ciągu pierwszego sezonu, o czym poinformowali na niedawnym Sympozjum Speleologicznym, przeprowadzono inwentaryzację nacieków znajdujących się w Sali Stalaktytowej.
   Komorę tę, mającą powierzchnię 56 m kw., podzielono na pola o boku pół metra (czyli o powierzchni 0,25 m kw.). Następnie każde z nich zostało sfotografowane aparatem cyfrowym. Po przeniesieniu zdjęć do komputera powiększono je i podzielono na mniejsze fragmenty. Dzięki temu można było precyzyjnie policzyć wszystkie stalaktyty.
   Stwierdzono, że w Stali Stalaktytowej jest aż 12 866 stalaktytów, co daje średnie zagęszczenie 227 sztuk na metr kwadratowy sklepienia komory. Ustalono, że w poszczególnych polach badawczych liczba stalaktytów waha się od 0 do ponad 180 sztuk. Okazało się, że maksymalne zagęszczenie stalaktytów jest znacznie większe niż wcześniej szacowano. W miejscu największego skupienia jest ich bowiem ponad 600 na jednym m kw.
   Inwentaryzacja wykazała też, niestety, bardzo wysoki stopień uszkodzenia stalaktytów, wynoszący aż 25,8 proc. dla całej sali. Największy jest w pasie nad trasą turystyczną, gdzie na powierzchni 2,5 m kw. szata naciekowa została zniszczona w całości, co nie najlepiej świadczy o kulturze zwiedzających jaskinię. Zniszczenie nacieków w pozostałych częściach komory - jak stwierdzono - nastąpiło w okresie przed zabezpieczeniem jaskini, w początkowym okresie jej użytkowania, kiedy zwiedzanie jaskini odbywało się bez nadzoru oraz w trakcie prac udostępniających, zwłaszcza podczas montażu oświetlenia.
   Badacze mają zamiar zinwentaryzować nacieki także w dalszych częściach jaskini, które są jednak już uboższe w szatę naciekową i jest ona tam znacznie bardziej zniszczona. Przewidują, że nacieki w całej Jaskini Raj zostaną policzone do 2005 r. Warto zauważyć, że Raj jest pierwszą jaskinią w Polsce, w której wykonywana jest tak szczegółowa inwentaryzacja szaty naciekowej.
WOJCIECH W. WIŚNIEWSKI
   Jaskinia Raj znajduje się w północnym zboczu wzgórza Malik (268 m n.p.m.), położonym we wschodniej części masywu Czerwonej Góry (Grzbiet Bolechowicki) w Górach Świętokrzyskich. Leży w odległości około 4 km na północny wschód od Chęcin i około 12 km na południowy zachód od centrum Kielc. Naturalny otwór jaskini znajduje się na wysokości 256 m n.p.m., a sztuczne wejście 6 metrów niżej.
   Raj to jaskinia krasowa o rozwinięciu poziomym, utworzona w wapieniach środkowodewońskich. Tworzą ją trzy ciągi równoległych korytarzy i komór połączone we wstępnej części. Największą z nich jest Komora Złomisk, mająca długość 30 m i 4-6 m szerokości oraz wysokość do 4 m. Jaskinia wraz z zalesionym wzgórzem nad nią, jest rezerwatem przyrody nieożywionej, utworzonym w 1968 r., o nazwie Jaskinia Raj i powierzchni 7,76 ha.
   Jaskinia Raj to także bardzo ważne stanowisko archeologiczne. Była ona dwukrotnie zamieszkiwana przez człowieka paleolitycznego i jest to w środkowej Europie najbardziej na północ wysunięte stanowisko jaskiniowe środkowopaleolitycznej kultury mustierskiej. Znaleziono tu bardzo liczne zabytki. W czasie badań wykopaliskowych w dolnym poziomie kulturowym zebrano 345 wyrobów (w tym 65 narzędzi krzemiennych), a w górnym - 288 wyrobów kamiennych (w tym 62 narzędzia krzemienne, głównie zgrzebła oraz drapacze, rylce, przekłuwacze, tłuczki i in.). W warstwie kulturowej w wejściu do jaskini odkryto 299 sztuk poroża reniferów (z czego 233 były zrzucone przez zwierzęta), które interpretowane jest jako pozostałość zagrody zbudowanej przez człowieka (tzw. zeriby). Jaskinia jest również ważnym stanowiskien paleontologicznym - znaleziono w niej liczne szczątki kostne dużych ssaków, m.in. niedźwiedzia jaskiniowego i brunatnego, mamuta, hieny jaskiniowej, nosorożca włochatego, piżmowołu, żubra pierwotnego, renifera, konia.
   Jaskinia została odkryta przypadkowo w 1963 r. w czasie pozyskiwania kamienia budowlanego. W 1964 r. została wyeksplorowana. Ze względu na piękno szaty naciekowej nadano jej wówczas, w opozycji do ubogiej w nacieki jaskini Piekło, nazwę Raj. W 1972 r. po wykonaniu m.in. sztolni wejściowej długości 21 m i chodnika wewnątrz jaskini długości 40 m Raj udostępniono do zwiedzania. Trasa turystyczna ma długość 145 m.
   Przy wejściu do jaskini jest pawilon z ekspozycją muzealną prezentującą znaleziska z jaskini. Od jesieni 2002 r. jest tam nowa wystawa. Za największą jej atrakcję uważa się przedstawienie obozowiska człowieka neandertalskiego sprzed 50 tysięcy lat. Znajduje się w nim trójka neandertalczyków (ich naturalnej wielkości figury zostały wykonane z żywicy) stojących przed wejściem do jaskini. Kobieta i młodzieniec witają mężczyznę, który wrócił z nieudanego polowania. (WWW)