Świąteczne konfekty

Okres świąteczny to czas szczególnej krzątaniny w kuchni; przygotowywania, czasami, bardzo wymyślnych potraw wigilijnych. W tym rozgardiaszu i pośpiechu nie zastanawiamy się nad pochodzeniem niektórych przysmaków - jakby powiedziano dawniej - konfektów.
   Święta Bożego Narodzenia zanurzone są w tradycji - można by nawet zaryzykować twierdzenie, że specyfika polskich świąt wynika z nostalgii za minionymi czasami i pielęgnowania zwyczajów przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Warto więc zastanowić się chwilę nad kolejami losów, które przeniosły różne przysmaki poprzez stulecia na nasze świąteczne stoły.
   Krakowskiego aptekarza Jerzego Pipana zna z widzenia niemal każdy krakowianin - jego epitafium z czerwonego marmuru zdobi zachodnią fasadę kościoła św. Barbary.
   Znana aptekarska rodzina Pipanów prowadziła szeroką działalność zawodową w Krakowie w II połowie XVI wieku - sprzedając leki, produkując świece, pachnidła, barwniki, proch strzelniczy i konfekty. W roku 1583 Jan Pipan wyprodukował "konfekty i marcepany z herbami" na uroczystości koronacyjne, za które otrzymał zapłatę - salarium - 114 złotych.

Marcepany i biszkopty

   Marcepany były przysmakiem przez długi czas produkowanym jedynie w aptekach. Masa marcepanowa to wynalazek włoskiego aptekarza Marco, który przyrządzał rodzaj ciasta poprzez ucieranie w moździerzu migdałów z cukrem. Następnie powstałą masę formował na kształt bochenków chleba (panis), stąd nazwa panis marci - marcepany. W Polsce marcepany od 1564 roku wolno było "smażyć i sprzedawać" jedynie aptekarzom.
   Innym specjałem często goszczącym na naszych stołach jest wynalazek aptek klasztornych - panis bis coctus, _czyli__biszkopt - pszenne ciasto z dodatkiem kolendry, podwójnie pieczone (_bis coctus). Rada Miasta Krakowa zamówiła w 1592 roku u wspominanego już Jana Pipana kilka pudełek biszkoptu, płacąc za każde jeden grosz srebrny.

Czekolada i pierniczki

   Wraz z nowymi odkryciami geograficznymi wzbogacał się asortyment towarów aptecznych o surowce zamorskie. Prawdziwym przysmakiem aptecznym była czekolada. W Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera można znaleźć informacje, że XIX-wieczni aptekarze prowincjonalni mieli zwyczaj "do wszystkich dworów w okolicy, które stale brały u nich lekarstwa na potrzeby domu i włości, przesyłać w podarku wraz z powinszowaniem Nowego Roku: flaszkę wódki kolońskiej, pudełko trociczek i funt czekolady".
   Popularne były także w aptekach pierniki toruńskie i norymberskie. Aptekarze często zapraszali bogatych mieszczan na degustację przednich win z aptecznych piwnic, podawanych wraz z piernikami - "dla wzmocnienia członków".

Wanilia, cynamon, goździki...

   Boże Narodzenie to czas pełen specyficznego aromatu, w powietrzu unosi się woń igliwia i przeróżnych przypraw: wanilii, cynamonu, goździków, kardamonu, imbiru czy anyżu. Wszystkie te surowce - mające aktualnie głównie znaczenie jako przyprawy - miały swoje miejsce w dawnych aptekach i były stosowane jako leki.
   Wanilia jest niewielką rośliną z rodziny storczykowatych, kwitnie pomarańczowo, po czym tworzy długie skórzaste aromatyczne torebki, które po wysuszeniu znamy jako laski waniliowe. Wanilia była używana przez Indian z Ameryki Środkowej jako lek zmniejszający zmęczenie i uspokajający, wzmacniający serce i poprawiający samopoczucie. Po przywiezieniu do Europy stosowano ją głównie jako afrodyzjak.
   Kora cynamonowa była stosowana jako surowiec zwiększający wydzielanie soku żołądkowego. Otrzymuje się ją z cynamonowca cejlońskiego - tropikalnego, wiecznie zielonego drzewa o gładkiej korze i skórzastych liściach. Cynamon stosowano jako antyseptyk, surowiec wiatropędny i rozkurczowy, ściągający i poprawiający apetyt.
   Goździki są zasuszonymi pączkami goździkowca korzennego. Ojczyzną goździkowca są należące do Indonezji Moluki, stamtąd w XV stuleciu przywieziono go do Europy. Olejek z pąków kwiatowych zawiera m.in. eugenol i salicylan metylu - stąd jego działanie uśmierzające ból - powszechnie wykorzystywane przy bólach zębów oraz stosowane w infekcjach.

Kardamon i imbir

   Nasiona kardamonu znane były już Dioskoridesowi - lekarzowi Nerona i Wespazjana z I w. n.e. Kardamon jest byliną o grubym kłączu pochodzącym z Indii, w skórzastych owocach znajdują się drobne nasiona zawierające olejki eteryczne - cyneol, linalol, limonen. Działa wiatropędnie, rozkurczowo, pobudza apetyt, czasami zalecany przy kaszlu, przeziębieniu i zapaleniu oskrzeli.
   Imbir jest rośliną pochodzącą z północno-wschodniej Azji, choć najbardziej cenione odmiany są uprawiane na Jamajce. Stosowany był już przez starożytnych Greków i Rzymian. Jego kłącza zawierają żywicę, w skład której wchodzi gingerol i zinferon, oraz szeroką gamę olejków eterycznych, w tym: cyneol, borneol, kemfen, bisabolol. Ze względu na działanie napotne i pobudzające krążenie - stosowany w przeziębieniach. Substancje czynne występujące w imbirze mogą być także stosowane w celu obniżenia poziomu cholesterolu.
   Anyż jest drzewem z rodziny magnoliowatych; ma wonną, białą korę, błyszczące eliptyczne liście i białawe, żółte lub purpurowe kwiaty, które przekształcają się w gwiazdkowate szarobrązowe owoce. Może być stosowany jako surowiec pobudzający apetyt, ułatwiający trawienie, łagodzący wzdęcia i wykrztuśny.
   Przeminęły czasy biszkoptów, win i pierników sprzedawanych w aptekach. Odeszły w zapomnienie przepisy na electuaria, nalewki lecznicze, konfekty. Jedynie zachowane gdzieniegdzie ułamki naczyń i skrawki dokumentów świadczą o tym, że to wszystko istniało naprawdę.
   Przyszło nam żyć w czasach nadających inny rytm i inne tempo życia - goniących raczej za dużą ilością powierzchownych doznań niż smakujących urok chwili. Jednak w ten jedyny w roku wigilijny wieczór zatrzymajmy się, dając wytchnienie galopującym myślom i kołaczącemu sercu. Abyśmy wszyscy byli zdrowsi i spokojniejsi.
Twój zaprzyjaźniony Aptekarz
Zdjęcia w Muzeum Farmacji CM UJ wykonał Piotr Kędzierski