Trzej Królowie wędrowali do szopki dłużej niż nam się wydaje. Może nawet dwa lata

Włoski artysta Gentile da Fabriano swój słynny "Pokłon Trzech Króli" namalował w 1423 roku. Użył do tego tempery na desce.

Od wieków teologowie i historycy spierają się o symbole towarzyszące narodzinom Chrystusa. Czasem dochodzą do zadziwiających wniosków.

Ale przecież św. Mateusz nie wziął pielgrzymujących monarchów z sufitu. Zapowiadały ich już pisma Starego Testamentu. W Psalmach czytamy o nich, co następuje: "Królowie Tarszisz i wysp przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie, wszystkie narody będą mu służyły", u Izajasza zaś: "I pójdą narody do twojego światła, królowie do blasku twojego wschodu. (...) Zaleje cię mnogość wielbłądów - dromadery z Madianu i Efy. Wszyscy oni przybędą ze Saby, zaofiarują złoto i kadzidło, nucąc radośnie hymny na cześć Pana".

Pisząc o królach, święty Mateusz użył greckiego słowa "magoi", co oznacza magów. Dziś kojarzy się z hochsztaplerką, ale dla starożytnych miało konotacje pozytywne - magowie byli synonimem mędrców. Historycy przypuszczają, że to nazwa jednego z rodów perskich, którego członkowie nie pełnili funkcji kapłańskich. Takich intelektualistów wspominał m.in. Herodot w "Dziejach". W jednym z wczesnochrześcijańskich apokryfów można z kolei wyczytać informację, że magowie byli tak naprawdę królami, którzy podczas składania ofiary bogom przywdziewali liturgiczne szaty.

Niewykluczone, że właśnie przedstawiciele tej profesji odwiedzili Jezusa w Betlejem. Wówczas byli jeszcze bezimienni, ale od VI w. otrzymali imiona: Baltazar, Melchior i Kacper, i każdemu z nich przyporządkowano inny podarek. Święty Augustyn nie odmówił sobie teologicznego odniesienia ich do Trójcy Świętej, a wśród apokryfów syryjskich można znaleźć wzmianki, że tak naprawdę mędrców wcale nie było trzech, tylko 12 (jak apostołów), a każdy z nich przyprowadził do Zbawiciela orszak liczący po kilka tysięcy ludzi.

Z interpretacji Mateuszowego tekstu wynika, że magowie musieli przybyć do Betlejem długo po narodzinach Jezusa. Ewangelista pisze wszak: "Weszli do domu", nie do groty czy stajenki, co wskazywało, że święta rodzina zdążyła znaleźć jakieś lepsze lokum. A ich wędrówka musiała trwać od kilku miesięcy, nawet do dwóch lat (dzieci do tego wieku kazał zamordować Herod). Jezuita Xavier Léon-Dufour posunął się nawet do stwierdzenia, że niczego w tej ewangelicznej historii nie należy brać na serio, co wynika z jej wyłącznie literackiej formy.

Na szczęście w IV w., kiedy ludzie byli bardziej ufni niż uczeni teologowie, odnaleziono relikwie Trzech Króli, przechowano z pietyzmem, a od 1164 r. wystawione są w katedrze w Kolonii. Można powiedzieć, że królowie w średniowieczu cieszyli się prawdziwym wzięciem u wiernych. Nic dziwnego, byli w końcu naukowcami, którzy pojawili się we właściwym miejscu i czasie. Doczekali się też licznych portretów i wizerunków - trafili nawet na płótno Leonarda da Vinci, choć pozy, w których przedstawił ich mistrz, mogłyby się im nie spodobać.

Leonardo dał się najwyraźniej ponieść artystycznej fantazji i pokłonowi Trzech Króli dał niezwykłą oprawę, na przykład żołnierzy na koniach i tłum gapiów. W centrum znajduje się Madonna z Dzieciątkiem, wspomniani Trzej Królowie, i tylko po szopce nie ma ani śladu. To pominięcie jest dość znaczące, ale dowodzi jednocześnie, jak wiele zmieniło się przez wieki w przedstawianiu sceny narodzin Chrystusa.
Sprawa szopki wcale nie jest błaha, odnosi się bowiem do jednego z najważniejszych momentów w dziejach chrześcijaństwa. Święty Łukasz pisze: "Wybierali się więc wszyscy, aby się dać zapisać, każdy do swego miasta. Udał się także Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawidowego, zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i rodu Dawida, żeby się dać zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była brzemienna. Kiedy tam przebywali, nadszedł dla Maryi czas rozwiązania. Porodziła swego pierworodnego Syna, owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie".

Słowo "żłób" przez wieki inspirowało teologów do snucia wyobrażeń na temat miejsca narodzin Zbawiciela. Miało mieć formę stajni lub groty z obowiązkowym zwierzyńcem, u góry aniołowie i gwiazda betlejemska. W hiszpańskim Parets del Valles znajduje się monumentalny model stajenki. Nad kołyską Jezusa pochylają się pasterze i kołyszą się palmy. Rustykalny wizerunek szopki ugruntował św. Franciszek z Asyżu, kiedy w 1223 r. w Greccio pokazał pierwsze jasełka z udziałem ludzi i zwierząt.

Dlatego niektórzy katolicy z lekkim niedowierzaniem przyjęli kolejny tom imponującej trylogii "Jezus z Nazaretu" papieża Benedykta XVI, który zauważył, że ewangeliści nigdzie nie wspominają o tym, że w szopce były zwierzęta.

Skoro już jesteśmy przy papieskiej książce, warto zwrócić uwagę na inny jej fragment - ten dotyczący daty narodzin Chrystusa. Benedykt powtórzył teorię, która od lat wzbudza sporo emocji, że scytyjski mnich Dionizy Mały, dokonując w 525 r. obliczeń daty narodzin Chrystusa, pomylił się o około siedem lat. Skoro tak, to zasadne jest pytanie, czy gwiazda betlejemska wskazująca drogę Trzem Królom była tą właściwą? Święty Mateusz pisze bowiem: "A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, szła przez nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię".

Całe pokolenia teologów kłóciły się o tę nieszczęsną gwiazdę, później dołączyli do nich również astronomowie. Z teorii i koncepcji, które odnoszą się do tego fragmentu Ewangelii, można by napisać parę tomów. Dla jednych nie było to w ogóle zjawisko fizyczne, tylko zastęp zstępujących z nieba aniołów, dla innych zwykłe złudzenie, dla jeszcze innych gwiazda betlejemska to katolicki sposób "mydlenia oczu naiwnym".

Do dziś nie brak również naukowców, którzy zgadzają się z teorią Johannesa Keplera, którą ogłosił na początku XVII w. Według niego gwiazda betlejemska była wielokrotną koniunkcją trzech planet - Saturna, Jowisza i Marsa - zdarzającą się mniej więcej raz na 800 lat (jedna z takich koniunkcji przypadła właśnie około sześć lat przed rokiem zero). Co ciekawe, nie była to pierwsza koniunkcja zauważona przez ludzi - wcześniej widziano ją w czasie wojny trojańskiej. Wedle Wergiliusza miała prowadzić herosa Eneasza z Troi do Lacjum.
Teoria wydaje się jednak lekko naciągana, podobnie jak inna - że w przypadku narodzin Chrystusa chodzi o najbardziej znaną spośród komet - kometę Halleya. Naszą gwiazdą też być nie mogła, ponieważ w tym czasie nie była po prostu widoczna. W tym przypadku zamieszanie zawdzięczamy słynnemu malarzowi Giotcie, który w jednym z fresków kaplicy Capella degli Scrovegni al Arena w Padwie uwiecznił temat narodzin Chrystusa z kometą - gwiazdą betlejemską.

LUCJAN STRZYGA

***

Motyw Trzech Króli a głównie Pokłon Trzech Króli lub trzech mędrców.

W zależności od epoki przedstawiano ich jako mędrców ze wschodu (Pokłon Trzech Króli Rubensa), trzech skromnych wędrowców (Pokłon Trzech Króli Giotta) ale i jako królów w otoczeniu orszaku i w pełnych przepychu szatach (Pokłon Trzech Króli Gentile da Fabriano).