W dworze Tetmajerów

Dzisiejszy budynek jest drewniany, zrębowy, bielony, z odtworzoną barokową facjatką, a nakrywa go efektowny dach mansardowy Fot. Archiwum Małopolskiego Ośrodka Kultury

Łopuszna leży nad Dunajcem, u stóp Gorców. Lokowana została na prawie niemieckim w 1364 r. Parafia — prawdopodobnie fundacji rycerskiej — powstała w drugiej połowie XIV w. Być może folwark istniał w Łopusznej już za czasów Waleriana Poradowskiego, który w 1575 r. otrzymał wieś od Stefana Batorego za odwagę wykazaną na polu bitwy. W XVII w. wieś należała do kasztelana sądeckiego Hieronima Przyłęckiego.
   Łopuszna zwraca uwagę historycznym zespołem, na który składają się znakomity kościół zrębowy pod wezwaniem Świętej Trójcy i św. Antoniego Opata oraz drewniany dwór Tetmajerów i towarzyszące mu zabudowania. Na łopuszańskim cmentarzu spoczywa ksiądz profesor Józef Tischner, filozof, autor m.in. „Historii filozofii po góralsku”, zmarły w 2000 r.
   Eksploracje archeologiczne dowiodły, że obecny dwór w Łopusznej został wystawiony w miejscu starszej budowli o zapewne obronnym charakterze, niezbędnym w tym regionie. Gmach został wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. przez Romualda Lisickiego, uczestnika konfederacji barskiej w 1768 r., syna Jana Prusa Lisickiego z Lisic pod Pawłowicami i Barbary z Janickich. W 1721 r. Jan Prus Lisicki wydzierżawił (a około 1727 r. kupił) Łopuszną od łowczego koronnego Kaspra Cieńskiego. Folwark po raz pierwszy został zaznaczony schematycznie na mapie Seegera z lat 1770 — 1772.
   Tetmajerowie weszli w posiadanie dworu w Łopusznej — wraz z wsią — w 1824 r. w wyniku mariażu: Leon Przerwa—Tetmajer ożenił się z Ludwiką, córką Romualda Lisickiego. Z czasów, gdy Tetmajerowie gospodarowali w Łopusznej, zachowały się „Kalendarze Gospodarskie” (z lat 1827 — 1831, 1834 — 1836, 1839 — 1840, 1846), ujawniające liczne interesujące szczegóły z życia dworu.
   W ich czasach budowla była istotnym ogniskiem myśli narodowej na Podhalu; w jej progach gościł m.in. Seweryn Goszczyński (1801 — 1876), poeta, publicysta, działacz polityczny, uczestnik powstania listopadowego, autor powieści poetyckiej „Zamek kaniowski” (napisanej w latach 1826 — 1827). Poeta poświęcił rozdział zatytułowany „Konfederat barski” mieszkającemu z Tetmajerami Romualdowi Lisickiemu, który zmarł w lipcu 1832 r., w czasie pobytu Goszczyńskiego w Łopusznej.
   W „Dzienniku podróży do Tatrów” (wydanym w Petersburgu w 1853 r.) pod datą 3 maja 1832 r. poeta pozostawił najstarszy opis tego miejsca: „Dom drewniany w stylu rodzimym wszystkich naszych dworów szlacheckich, obszerny, porządnie i mocno postawiony, przyozdobiony gankiem, jak wszystkie nasze ganki, a na ganku poboczne ławki do siedzenia, jak to wszędzie widzimy (...). Przed domem dziedziniec przestronny, mający po lewej ręce domu drugi domek mniejszy, czyli oficynkę, gdzie kuchnia i mieszkanie służących, z prawej osłoniony budowlami gospodarskimi. Dom ocieniają z przodu i boków piękne jesiony. W tle domu ogród niewielki, ale dosyć starannie utrzymany, zdobi go nawet aleja świerkowa bardzo cienista, bardzo miła dla przechadzki, zwłaszcza podczas upału. Tuż pod ogrodem bieżąca woda, a nieco opodal, w jednym z końców ogrodu chatka, rodzaj altany ogrodowej, pozioma, niewielka, o jednym pokoiku i sionkach, ale ustronna, samotna, bardzo dla mnie ponętna. Patrzy ona jednym ze swych okienek na północne góry i ma niepospolicie ładny widok, patrzy więc nań ciągle, a zarazem słucha szumu niedalekiej wody, co się bystro przewala przez kamienie, które chcą ją zatrzymać. Ta chatka mnie jest oddana, w niej odtąd moja główna kwatera”.
   Po śmierci Leona (1881 r.) i Ludwiki (1889 r.) Tetmajerów dwór odziedziczyła ich córka Kamila, która poślubiła Kazimierza Lgockiego. W 1892 r. Lgoccy wyremontowali swą siedzibę, zmieniając jej wygląd (m.in. zrębowe ściany zostały otynkowane i pobielone, a falisty szczyt facjatki nad gankiem zastąpiony trójkątnym, ozdobionym motywami w stylu szwajcarskim). W rękach Lgockich folwark pozostawał do 1949 r., po czym został przejęty przez skarb państwa.
   Niewłaściwie użytkowany, popadł w ruinę. W 1959 r. przeprowadzono pierwszy remont konserwatorski. W 1978 r. budowla została przejęta przez Muzeum Tatrzańskie. Dziś w odrestaurowanym dworze działa Muzeum Kultury Szlacheckiej, filia zakopiańskiego Muzeum Tatrzańskiego.
   Domek obok, z zachowanym tradycyjnym dachem łamanym, to przeniesiona z innego krańca Łopusznej chałupa Klamerusów (nr 105). W jej wnętrzu urządzono ekspozycję etnograficzną typowej chałupy z końca XIX w.
   Opracowano w Regionalnym Ośrodku Studiów i Środowiska Kulturowego w Krakowie (wykorzystano tekst Z. Moździerza: „Niebieskim szlakiem zabytków ËMuzeum PrzestrzennegoÇ. Informator Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane 2001).
   Organizatorem Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego jest samorząd Małopolski. Celem Dni jest ukazanie bogactwa, różnorodności i atrakcyjności naszego regionu. W tym roku przedstawionych zostanie czternaście obiektów zabytkowych. Wszystkie będzie można zwiedzić nieodpłatnie i w wyjątkowo atrakcyjnej oprawie 14 i 15 września.
   Dwór polski, zredukowany wzór pałacu klasycystycznego, sprowadzony do parterowego budynku o wydłużonej bryle ożywionej kolumnowym portykiem, stał się rozwiązaniem stereotypowym, kojarzącym się jednoznacznie z polską siedzibą szlachecką.
   Pierwotnie dworem zwano centrum administracji szlacheckich dóbr ziemskich, obejmujące budynki mieszkalne i gospodarcze wraz z otoczeniem, zwykle otoczone prostymi obwarowaniami. Musiały one wytrzymać zajazd rozjuszonego sąsiada i dać skuteczny odpór różnej maści „grasantom” ciągnącym przez Rzeczpospolitą. Z czasem termin przeniesiono na dom mieszkalny właściciela majątku.
   Dworkami natomiast zaczęto nazywać podmiejskie rezydencje mieszkalne nie służące zarządzaniu majątkiem ziemskim.
   Najstarsze zachowane polskie dwory pochodzą z XVI w. i wywodzą się ze średniowiecznego typu wież mieszkalnych. Za czasów Rzeczypospolitej dwór służył przede wszystkim uboższej i średnio zamożnej szlachcie, ale często także magnatom, a nawet królom. Dworki, kamienice, kasztele czy lamusy ewoluowały ku nowszym formom architektonicznym i bardziej otwartej funkcji. Pojawiły się alkierze, łamane dachy, facjatki, portyki i kolumnady.
   Dwory wznoszono przeważnie z drewna modrzewiowego, jodłowego lub sosnowego konstruowanego na zrąb; były podmurowane, parterowe, nakryte dużym dachem; pośrodku ściany frontowej miały ganek stanowiący główne wejście. Dachy były kryte gontem, a czasem słomą.
   Wielkość budowli i organizacja wnętrza zależały od zamożności gospodarzy. Obserwuje się jednak ścisłe powiązanie architektoniczne dworu z chłopską chatą (np. tzw. zaścianki — domostwa drobnej, zagrodowej szlachty).
   W dworze była część kuchenna, sypialna oraz świetlica (sala rycerska). Podobnie jak wielkość budowli i jej wewnętrzne rozplanowanie, również wystrój i wyposażenie wnętrza zależały od zamożności właściciela. Autor anonimowo wydanej w Krakowie w 1659 r. „Krótkiej nauki budowania dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego” przekonuje szlachtę polską, by budowała swe dwory z „muru” z uwagi na „trwałość i przeciwko ogniowi bezpieczeństwo”. W wiekach XIX i XX dwór zmitologizowała patriotyczna legenda.
   Do 1939 i 1945 r. dwory były zamieszkiwane przez rodziny właścicieli. Na mocy dekretu o reformie rolnej — przeważnie konfiskowane, opustoszałe lub przypadkowo użytkowane bez należytego zarządu i administracji — popadały w ruinę. Dziś wraz z otoczeniem wymagają konserwacji, są bowiem prawdziwą ozdobą krajobrazu i zabytkami kultury narodowej. Obraz staropolskiego dworu szlacheckiego wrósł w naszą historię i tradycję. Jako inspiracja dla wznoszonych rezydencji poczciwy dwór powrócił pod koniec XX w. Ale wątpliwe jest, by któraś z istniejących budowli stała się godnym następcą dworu Sopliców z „Pana Tadeusza” czy rycerskiego dworku Stefana i Zbigniewa ze „Strasznego dworu”. (ROSIŚK)