Zagubieni w dorastaniu

Lekarz radzi

Wiek dorastania, to czas stopniowego żegnania dzieciństwa i witania dorosłości, burzliwych zmian dokonujących się na różnych płaszczyznach życia. Przeobrażeniom własnego ciała i "burzy hormonalnej" często towarzyszy trudność akceptacji dokonujących się zmian, oceny własnego wyglądu, krytyczne porównywanie się z rówieśnikami. Zmiany psychologiczne polegają na intensywnym rozwoju myślenia abstrakcyjnego, rozważaniach o własnej tożsamości, istocie człowieczeństwa, konieczności konstruowania własnej filozofii życia - rodzą się pytania egzystencjalne w wymiarze uniwersalnym i jednostkowym. Jest to moment, gdy w wielu sprawach punktem odniesienia dla młodego człowieka stają się przede wszystkim rówieśnicy, kiedy przymierza się on do różnych ról, jakie mógłby odegrać w grupie rówieśniczej i zastanawia się, czy potrafi się w nich odnaleźć.
Dwa podstawowe zadania psychologiczne okresu dojrzewania, z jakimi młody człowiek powinien sobie poradzić (efekt okresu adolescencji), to indywiduacja i separacja. Proces indywiduacji oznacza budowanie poczucia tożsamości, swojego "ja" na różnych płaszczyznach życia i w różnych życiowych rolach. Proces separacji oznacza powiększanie się życiowej samodzielności młodej osoby i niezależności emocjonalnej w związkach z innymi ludźmi. Młody człowiek nadal kocha i będzie kochał zawsze swoich rodziców, ale relacja z nimi zmienia się w mniej zależną emocjonalnie. Pomimo oczywistej potrzeby aprobaty, akceptacji tych ważnych osób może podejmować w życiu niezależne wybory. Do osiągnięcia takiej postawy potrzebne jest choćby minimalne poczucie pewności siebie, wartości własnej i podejmowanych przez siebie decyzji.
Zmiany i przeżycia w okresie dorastania są dla młodej osoby wielkim wyzwaniem. Trudno się dziwić, że często nie znajduje ona wystarczająco dużo sił, by sobie z nimi poradzić w sposób spokojny i harmonijny.

Objawy

Profil objawów depresji młodzieńczej i ich nasilenie mogą być różne. Bywa, że są to kryzysy krótkotrwałe, łatwiejsze do wsparcia terapeutycznego, ale zdarza się też, że objawy depresji występują, z falującym nasileniem, przez kilka lat. Symptomem depresji młodzieńczej może być nie tylko jednoznaczne obniżenie nastroju, ale też jego labilność - przeplatanie się okresów obniżonego i wyrównanego nastroju, czy nawet bardzo wzmożonej aktywności i lepszego samopoczucia. Cechą typową dla depresji młodzieńczej jest lęk - nieokreślony lub dotyczący "tego, co będzie w przyszłości". Przymierzając się do przyszłych ról życiowych i zawodowych, młody człowiek zastanawia się jak będzie przebiegało jego dorosłe życie. Stara się znaleźć odpowiedzi na pytania: czy wie, co ma wybrać; czy będzie dobry, a może nawet najlepszy w tym, co wybierze; czy "sprawdzi się" w relacjach międzyludzkich, np. w znalezieniu partnera, założeniu rodziny.
Czas dorastania, to okres, w którym występuje znaczny rozdźwięk pomiędzy oczekiwanym, idealnym obrazem samego siebie, a aktualnymi, często bardzo krytycznymi spostrzeżeniami na swój temat i aktualną samooceną, która podlega różnym zmianom, w zależności od poszczególnych sukcesów czy porażek (nawet bardzo drobnych w ocenie innych osób).
Smutek i lęk, niska samoocena mogą prowadzić do wycofania się nastolatka z kontaktów i aktywności. Czasem mogą im towarzyszyć zachowania autoagresyjne, myśli i próby samobójcze. Własna niepewność, lęk czy smutek mogą też być pokryte u nastolatka drażliwością, zachowaniami opozycyjnymi.

Rozpoznanie

Zdarzają się sytuacje (sporadycznie), że nastolatek sam szuka pomocy, będąc świadomym swych trudnościach w radzeniu sobie z emocjami. Na ogół jednak rodzice, rodzina, nauczyciele zwracają uwagę na to, że z młodą osobą "dzieje się coś niedobrego". Obecnie często młodzi ludzie wymieniają się między sobą różnymi zwierzeniami - np. przez internet czy telefony komórkowe - które, budząc ich niepokój o siebie nawzajem, stają się początkiem drogi do terapii.
Nastolatek w wieku dorastania ma swój "honor" poradzenia sobie samemu z własnymi problemami. Z jednej strony jest jeszcze dzieckiem, ma wewnętrzne potrzeby akceptacji, otrzymania od kogoś wsparcia dającego poczucie bezpieczeństwa, ale z drugiej strony odczuwa presję rozwojową tego okresu - musi być samodzielny. Często ma też poczucie, że pewnie nikt go nie zrozumie, bo jego problemy są nietypowe, dziwne, źle świadczące o jego wartości.
Mniej nasilone objawy zmian w nastroju i funkcjonowaniu młodego człowieka (staje się bardziej zamknięty w sobie, zamyślony, słucha muzyki w samotności, itp.) mogą się mieścić w obrazie normatywnego kryzysu adolescencji. Gdy jednak osoby z najbliższego otoczenia zauważają, że jest bardzo smutny, apatyczny, mniej go cieszą aktywności życiowe i kontakty z rówieśnikami lub z nich rezygnuje, takich stanów i zachowań jest wiele, a czas wycofania trwa zbyt długo - wskazane jest zwrócenie się do terapeuty. Jeżeli nastolatek nie wychodzi z domu, spędza czas leżąc na łóżku lub siedząc przed komputerem, bo nie mierzy się z różnymi zwykłymi zadaniami dnia codziennego (np. spotkanie rówieśników w szkole), przeżywa je lękowo, z poczuciem bezradności, to możemy mieć już do czynienia z depresyjnością w rozumieniu klinicznego nasilenia objawów i koniecznością leczenia.
Rodzice, mający dobry kontakt ze swoimi dziećmi, mogą im towarzyszyć w przeżyciach związanych z wchodzeniem w okres dorastania i zmagania się z różnymi wątpliwościami, pytaniami, niepokojami. Nie oznacza to jednak, że u ich dziecka nie może dojść do kryzysu psychicznego. Nie jest też regułą, że brak wsparcia rodziców dla nastolatka w okresie dojrzewania musi owocować zaburzeniami psychicznymi. Oczywiście, można powiedzieć, że im mniejszy jest kontakt rodziców z własnym dzieckiem, to tym bardziej młody człowiek sam musi się zmagać ze swoimi przeżyciami.
Czasem można się spotkać z bardzo uproszczonym stwierdzeniem, że depresja u dziecka jest skutkiem błędów wychowawczych. Takie rozumowanie to antyteza terapii, coś, co może w drodze do terapii zaszkodzić, a nie pomóc.

Terapia

Niepokojące zachowania nastolatka nie zawsze oznaczają konieczność natychmiastowego kontaktu ze specjalistą. Trzeba najpierw spróbować rozmawiać z dzieckiem samemu. Jeżeli nadal mamy poczucie, że ten kontakt nie jest dobry, że dziecko jest bardzo zamknięte, smutne, niechętnie mówi o swoich przeżyciach, dobrze jest zasięgnąć opinii psychologa lub psychiatry.
Główną metodą leczenia depresji młodzieńczej jest psychoterapia. Farmakoterapia ma bardzo ograniczone zastosowanie, używa się jej czasem, jako narzędzia pomocniczego, w przypadku znacznie obniżonego nastroju (wielu młodych pacjentów domaga się jednak, często niesłusznie, leczenia farmakologicznego, w przekonaniu, że leki pomogą im w radzeniu sobie z własnym smutkiem, wewnętrznym cierpieniem).
Terapia może być prowadzona indywidualnie i rodzinnie, najlepiej w połączeniu obu tych form. Im dziecko jest młodsze, tym bardziej wskazana jest praca z rodziną. W przypadku starszych adolescentów można już bardziej opierać się na ich możliwościach w pracy terapeutycznej, niezależności w ramach postępującego procesu separacji (mniejsza zależność od rodziny).
Wspólne spotkania nastolatka i rodziców mogą pomóc młodej osobie odważyć się na większą samodzielność - przy rosnącej na nią zgodzie rodziców - a rodzicom ułatwić pokonywanie lęku o dorastające dziecko, pomóc w ich własnych problemach dotyczących tego etapu życia i związanych z nim emocji.
Warto też wspomnieć, że warunkiem podjęcia leczenia psychiatrycznego przez osobę niepełnoletnią jest uzyskanie na to zgody formalnej jej rodziców lub prawnych opiekunów.
W psychoterapii najważniejsza jest relacja między nastolatkiem a terapeutą, który emocjonalnie towarzyszy różnym przeżyciom i nastrojom młodej osoby, spokojnie pomaga je "unieść". Terapia stwarza młodemu człowiekowi możliwość radzenia sobie z własnymi emocjami, nazywania ich, kontrolowania, akceptowania. Jednym z centralnych problemów w prowadzeniu terapii depresyjnego nastolatka jest praca nad poczuciem własnej wartości, zmierzająca do osiągnięcia równowagi między "ja idealnym", a "ja aktualnym", na ogół bardzo krytycznie wyznaczanym i utrwalanym z każdym subiektywnym potknięciem czy porażką.
Specjaliści psychiatrii czy psychologii pracujący z dorosłymi często mają mniejsze doświadczenie w leczeniu młodych pacjentów. Jest to problem wymagający systemowego rozwiązania. Dziś lekarzy i psychologów zajmujących się tą dziedziną psychiatrii jest zdecydowanie za mało w stosunku do rosnących potrzeb społecznych. W Małopolsce, poza Krakowem funkcjonuje niewiele ośrodków zajmujących się psychoterapią dzieci i młodzieży.

Skutki zaniedbań

Nie leczona depresja młodzieńcza prowadzi przede wszystkim do cierpienia młodego człowieka, który zagłębia się w poczuciu swojej bezwartościowości, bezsensie życia, strachu przed układaniem jakichkolwiek planów na przyszłość, widzeniu przyszłości jako "muru, czarnej dziury, w której nic nie ma". Jeżeli to wycofanie się z życia czy lęk przed zmaganiem z codziennymi trudnościami będą się przedłużały, to taka sytuacja może rzutować na rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny, nie mówiąc już o działaniach autoagresyjnych, myślach lub podejmowanych próbach samobójczych.
Stanu depresji młodzieńczej dobrze byłoby nie przeoczyć. Młody człowiek może bowiem iść dalej w życie ze swoimi problemami, ale będzie mniej efektywny w działaniach. Mogą mu towarzyszyć zaburzenia emocjonalne w postaci lęków; obniżenia nastroju; mniejsze powodzenie we wchodzeniu w związki międzyludzkie, grupy społeczne; zaniżone poczucie kompetencji; trudności w realizowania się w pracy, w stawianiu sobie ambitnych, a jednocześnie realnych do spełnienia celów.
Wysłuchała: DANUTA ORLEWSKA