Boże Narodzenie stare jak świat

Barwne podania i legendy związane z Bożym Narodzeniem tylko w niewielkiej części mają rodowód chrześcijański; większość z nich sięga czasów znacznie wcześniejszych. W ciągu wieków jedne zwyczaje i obrzędy religijne związane z tym najradośniejszym ze świąt stopniowo zamierały, inne rozrosły się, a antyczne i pogańskie splotły się z chrześcijańskimi.

Wielka zbieżność dat

To, że istnieje wielka zbieżność dat w obchodzonym przez chrześcijan święcie Bożego Narodzenia z dawnymi świętami starożytnych Greków, Rzymian i słowiańskiego pogaństwa, nie jest dziełem przypadku, a przykładem mądrej i dalekowzrocznej polityki Kościoła. W pierwszych wiekach po Chrystusie wprowadził on własny cykl zimowych świąt i zrównał je w czasie dokładnie z terminami uroczystości pogańskich, co pozwoliło mu skutecznie zwalczyć pogaństwo. Na przełomie grudnia i stycznia świat antyczny obchodził cały cykl ważnych swoich świąt, np. Saturnalia, święto narodzin niezwyciężonego Słońca (25 grudnia) czy Vota (na cześć panującego). Temu cyklowi przeciwstawił Kościół własne święta: Bożego Narodzenia, Nowego Roku i Trzech Króli. Warto pamiętać, że uroczystość świąt Bożego Narodzenia bardzo długo (około 1000 lat) trwała od Wigilii do święta Trzech Króli (6 stycznia).

Wigilia

Dla większości z nas Wigilia to najbardziej niezwykły czas. Jak nigdy w ciągu roku zabiegamy wtedy o to, aby nasza codzienność, nader często szara i nijaka, uległa przemianie. Niestety, wiedza antropologów i historyków na temat rodzimego obrzędu wigilijnego dotyczy ostatnich niespełna czterech stuleci. Źródła średniowieczne nie mówią nic o sposobach świętowania Wigilii. Historycy nie znają żadnego dokumentu, który świadczyłby o spędzaniu wieczoru wigilijnego w Rzeczpospolitej do początków XVI stulecia. Prof. Janusz Tazbir, znawca dziejów Polski nowożytnej, wątpi, by istniał wówczas zwyczaj uroczystej kolacji czy obiadu wigilijnego. Prof. Krzysztof Ożóg, historyk z UJ, jest tego samego zdania. Zwraca uwagę, że ani słowa o obrządku wigilijnym nie wspominają nawet statuty synodalne.

Prof. Jerzy Wyrozumski, historyk z UJ, jest jednak przekonany, że w taki czy inny sposób Wigilię uroczyście świętowano niemal od chwili przyjęcia chrześcijaństwa w Polsce. Dlaczego? Dlatego, że dzień Bożego Narodzenia był najważniejszy i od niego najczęściej liczono nowy rok (w średniowieczu istniały różne rachuby liczenia czasu). Prof. Wyrozumski dedukuje, że skoro tak ważny był dzień Narodzenia Pańskiego, to i okres czuwania przed nim, czyli Wigilia, musiała mieć duże znaczenie. Prof. Ożóg zwraca uwagę, że już w pierwszej połowie XIII w. za pośrednictwem zakonu franciszkanów przybyła do Polski szopka, która w zamyśle św. Franciszka ściśle wiązała się z Wigilią i Bożym Narodzeniem.

W XVIII i XIX stuleciu Wigilia była już jednym z najważniejszych dni roku. Liczba potraw, ich rodzaj i jakość były uzależnione od stanu majątkowego. Ludność wiejska na ogół jadła z jednej, dwóch lub z trzech mich. Bogaci urządzali o wiele wystawniejsze Wigilie. W XIX w. pojawiła się na ziemiach polskich choinka, która pod koniec tamtego stulecia stała już w niemal każdym domu, nawet u najuboższych.

Boże Narodzenie

Dokładna data narodzin Chrystusa nie jest znana. Do połowy IV wieku nie uzgodniono nawet dnia i miesiąca Jego narodzin. Wysuwano różne hipotezy: 6 stycznia, 14 lutego, 25 marca, 19 kwietnia, 20 maja, 17 listopada i 25 grudnia. Po wielu sporach zgodzono się na 25 grudnia - nie dlatego, że ta data była najbardziej prawdopodobna, ale dlatego, że była najdogodniejsza dla Kościoła. Z rokiem narodzin Chrystusa też było wiele kłopotów. Do VI wieku Kościół liczył lata od założenia Rzymu (753 r. przed Chr.). Dopiero mnich Dionizy Młodszy (żyjący w VI wieku) na polecenie papieża Jana I obliczył datę urodzenia Chrystusa. Niestety, mnich pomylił się o około 4 -7 lat.

Do roku 138 w ogóle nie obchodzono świąt Bożego Narodzenia. Ustanowił je dopiero papież Telesfor, biskup Rzymu w latach 125-138, w formie świąt ruchomych. W tej postaci były obchodzone do wieku IV w terminach 25 grudnia, 6 stycznia lub 25 marca. Konieczność zwalczenia pogańskich świąt zimowych spowodowała, że w IV stuleciu termin święta Bożego Narodzenia ustalono na 25 grudnia.

Od "zawsze” pierwszy dzień świąt miał przebieg bardzo spokojny, ściśle rodzinny. Tego dnia nie odwiedzali się nawet krewni i przyjaciele. Drugi dzień świąt zwany był od wczesnego średniowiecza dniem św. Szczepana. Zawsze obchodzony był, w przeciwieństwie do poprzedniego, bardzo wesoło.

Włodzimierz Knap