Krakowianin 750-lecia

Krakowianina 750-lecia wybiorą Czytelnicy "Dziennika Polskiego" wiosną tego roku w głosowaniu. Sylwetki kandydatów prezentujemy w kolejności alfabetycznej.

Janusz Meissner (1901-1978), lotnik i pisarz

Podniebne pióro

Ale ja umiem się bronić (...). Wprawdzie raz po raz czuję się lekki, jak z papieru, to znów siła inercji wciąga mnie w siedzenie fotela, nalewając całe ciało ołowiem, lecz szybkie manewry sterami skutecznie parują każdy trawers i przechył sygnalizowany przez niezawodne, sumienne przyrządy.
1000 metrów - 800 metrów - 600 metrów... Na szybie wiatrochronu rozbijają się duże krople deszczu, tworząc nad moją głową wygiętą przesłonę wodnego pyłu. Strumyki wody przynaglane tęgim opływem biegną po kadłubie w tył, pełzają szybko po skrzydłach. A potem deszcz nagle ustaje i dokoła kabiny pędzi gęsta biaława przędza: grad! Trzeszczy, szeleści, chrzęści jak chmara chrabąszczów, a przestrzeń w górze pulsuje blaskiem i raz po raz poprzez stłumiony warkot silnika przebija się łoskot piorunów. (...)
Lecę dalej - prosto do Krakowa!".
Tak o lataniu mógł pisać tylko ktoś, kto sam był pilotem, żył w czasach lotnictwa romantycznego i miał lekkie pióro. Ktoś taki jak Janusz Meissner. Powyższy cytat pochodzi z książki pt. "Wiatr w podeszwach", drugiej części autobiograficznej trylogii tego autora.
Był rodowitym warszawiakiem, pochodził ze starej, zasiedziałej w tym mieście rodziny, ale znaczną część dorosłego życia spędził w Krakowie. W 1918 r. zaciągnął się ochotniczo do lotnictwa. Brał udział w III powstaniu śląskim. W 1923 r. ukończył kurs pilotażu. Był także absolwentem Szkoły Nauk Politycznych. W 1926 r. został szefem pilotażu Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Dęblinie, a następnie dowódcą eskadry i komendantem Szkoły Pilotów w Krakowie. Uczestniczył w kampanii wrześniowej. Po jej zakończeniu przez Rumunię i Francję przedostał się do Wielkiej Brytanii. Służył jako oficer w lotnictwie bombowym RAF. W 1946 r. wrócił do kraju i zamieszkał w Zakopanem. W 1956 r. przeniósł się do Krakowa.
Janusz Meissner słynął z umiejętności gawędziarskich. Współpracował z Polskim Radiem w Krakowie. W czasie wojny przemawiał do rodaków w Polsce z Londynu. Jako literat zadebiutował w 1927 r. opowiadaniami o tematyce lotniczej pt. "Hangar nr 7". Potem były kolejne książki, o wartkiej akcji, tchnące autentyzmem, pełne humoru. Jego powieści, wydana jeszcze przed wojną "Szkoła orląt" czy napisane podczas pobytu w Wielkiej Brytanii "Żądło Genowefy" i "L jak Lucy", stanowiły lekturę obowiązkową dla kilku pokoleń nastolatków. Dziś Meissner, który był także autorem scenariuszy filmowych ("Sprawa pilota Maresza" w reżyserii Leonarda Buczkowskiego) jest pisarzem zapomnianym. Szkoda.
FOT. ARCHIWUM "DZIENNIKA POLSKIEGO"

Piotr Michałowski (1800-1855), artysta malarz, urzędnik, rolnik

Trzecia droga

Artysta musi przymierać głodem, by dopiero po śmierci zyskać uznanie, albo już za życia cieszy się sławą i odcina od niej kupony. Żaden z dwóch wyżej wymienionych przypadków nie dotyczy Piotra Michałowskiego, człowieka zamożnego, zasłużonego i szanowanego, lecz bynajmniej nie ze względu na swój geniusz malarski, odkryty i doceniony znacznie później.
Był rodowitym krakowianinem, synem ziemianina, człowiekiem wybitnie i wszechstronnie uzdolnionym. W wieku 14 lat zdał maturę. Na UJ i uniwersytecie w Getyndze studiował, uwaga: matematykę, fizykę, chemię, łacinę, nauki prawno-polityczne, rolnicze, literaturę angielską, języki orientalne (arabski i perski), a także muzykę. Od dziecka brał też prywatne lekcje rysunku, m.in. u Michała Stachowicza i Józefa Brodowskiego.
Miał 23 lata, gdy został urzędnikiem w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Po roku pracy powierzono mu nadzór nad - jak określilibyśmy to dzisiaj - sektorem górniczym i hutniczym. Michałowski dbał o rozwój przemysłu w Królestwie Polskim, jeździł po Europie w poszukiwaniu nowoczesnych maszyn i technologii, sprowadzał zagranicznych specjalistów. Za swoje dokonania w 1828 r. otrzymał Krzyż św. Stani- sława.
Po wybuchu powstania listopadowego zajął się organizacją produkcji broni. Po jego upadku wyemigrował - przez Kraków - do Francji. Studiował w Paryżu malarstwo. W 1835 r. wrócił do Krakowa. Po śmierci ojca przeniósł się na wieś. Zarządzał rodzinnym majątkiem w Krzysztoforzycach i dobrami w Bolestraszycach, należącymi do zamieszkałego we Francji teścia. Dodajmy - zarządzał wzorowo, wykorzystując i pogłębiając swoją wiedzę rolniczą. Udzielał się też w życiu publicznym. Piastował funkcje prezesa Rady Administracyjnej m. Krakowa i c.k. Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego, ufundował zakład opiekuńczy dla chłopców, pomagał pogorzelcom - ofiarom wielkiego pożaru Krakowa w 1850 r.
Cały też czas dużo malował. Nigdy jednak swoich dzieł nie wystawiał ani też (wyjąwszy okres pobytu w Paryżu) nie sprzedawał. Dlatego przez współczesnych był uważany za urzędnika, ziemianina, filantropa, działacza i co najwyżej za malarza amatora. Dopiero wiele lat po śmierci Michałowskiego okrzyknięto go najwybitniejszym przedstawicielem polskiego romantyzmu w malarstwie. Zaczęto zachwycać się oryginalnością jego wizji artystycznych. Doskonałością rysunków koni i jeźdźców, akwarelami i obrazami olejnymi ze scenami batalistycznymi i historycznymi ("Wjazd Chrobrego do Kijowa", kilka wersji "Szarża pod Somosierrą"), portretami, m.in. chłopów i Żydów.
Piotr Michałowski zmarł w Krzysztoforzycach 9 czerwca 1855 r. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Miał sześcioro dzieci. Żona artysty, Julia z Ostrowskich (byli małżeństwem od 1831 r.), przeżyła go o 20 lat.
Piotr Michałowski, "Autoportret" (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie)

Czesław Miłosz (1911-2004), pisarz, poeta, noblista

Kraków podobny do Wilna

Jeden z tych, których "krakowskość" może budzić poważne wątpliwości. Owszem, to tutaj spędził ostatnie lata życia, tutaj spoczął po śmierci, ale tak naprawdę był przecież obywatelem świata...
Urodził się w miejscowości Szetejnie na Litwie, w rodzinie o starych szlacheckich korzeniach. Jako mały chłopiec wyjeżdża z ojcem do Rosji, gdzie ma okazję obserwować z bliska rewolucję październikową. Po maturze w wileńskim Gimnazjum im. Zygmunta Augusta studiuje polonistykę, a następnie prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego. W 1934 r. uzyskuje tytuł magistra. Ma już wtedy za sobą debiut literacki - opublikowane cztery lata wcześniej w piśmie akademickim wiersze "Kompozycja" i "Podróż". Jest współzałożycielem grupy poetyckiej Żagary. Jako stypendysta dwukrotnie wyjeżdża do Paryża. Pracuje w wileńskim radiu, potem w rozgłośni PR w Warszawie. We wrześniu 1939 r. znalazł się w Rumunii, ale zamiast podążać jak inni rodacy na Zachód - wraca do Wilna. Po wkroczeniu do tego miasta Armii Czerwonej przekrada się do Warszawy, gdzie aktywnie uczestniczy w konspiracyjnym życiu literackim. Po upadku powstania trafia do Goszyc, gdzie zaprzyjaźnia się z Anną i Jerzym Turowiczami. W 1945 r. osiedla się na pewien czas w Krakowie. Zostaje jednym z redaktorów miesięcznika "Twórczość". Przez sześć następnych lat pracuje w służbie zagranicznej, na placówkach w Nowym Jorku i Paryżu. Rozczarowany do PRL, prosi o azyl polityczny we Francji. Wiąże się ze środowiskiem paryskiej "Kultury", ogłasza kolejne wiersze, powieści i eseje. W 1960 r. wyjeżdża do USA, gdzie obejmuje stanowisko profesora literatury słowiańskiej na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Zyskuje uznanie, zbiera prestiżowe nagrody. Tworzy, publikuje. Zaczyna pracę nad własnym przekładem Biblii.
W 1980 r. Czesław Miłosz otrzymuje Literacką Nagrodę Nobla. Władze PRL są skonsternowane. Do historii przechodzi oświadczenie Jerzego Urbana, który komunikuje rodakom, że Miłosz to poeta mierny, czego dowodem jest kompletna... nieznajomość jego twórczości w kraju. Rzecznik rządu zdaje się zapominać, że przez całe dziesięciolecia cenzura nie pozwalała na opublikowanie najmniejszej wzmianki o wyklętym artyście.
Polacy nie dają się jednak zbałamucić. W okresie "Solidarności" Czesław Miłosz zostaje obwołany kolejnym "wieszczem narodowym". Na noblistę sypią się coraz to nowe zaszczyty. Liczne uczelnie, m.in. Uniwersytet Jagielloński, przyznają mu doktoraty honoris causa.
W 1986 r. umiera pierwsza żona poety - Janina (poślubiona w 1944 r.). W 1992 r. poeta ożenił się po raz drugi - z Carol Thigpen (zmarła w 2002 r.). W 1993 r. otrzymuje honorowe obywatelstwo Krakowa. Miasta, w którym zdecydował się zamieszkać na stałe, gdyż, jak mówił, najbardziej przypominało mu Wilno.
Czesław Miłosz zmarł w Krakowie 14 sierpnia 2004 r. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce.
Fot. Piotr Kędzierski

Helena Modrzejewska (1840-1909), aktorka

Gwiazda dwóch kontynentów

Uchodziła za jedną z najpiękniejszych kobiet epoki. "Uroda jej typowo polska, rysy nadzwyczaj regularne... Oko ciemne, ale nie czarne, włosy również ciemne, ale również nie wpadające w czarny kolor (...) cała postać wiotka, zgrabna, ruchy pełne wdzięku" - pisał Kazimierz Chłędowski, krakowski znajomy powabnej Heleny. Jeśli do urody dodamy talent, magiczny czar, którym magnetyzowała publiczność, ambicję, pracowitość oraz wytrwałość w dążeniu do celu, zrozumiemy, dlaczego to właśnie ona wspięła się na szczyty artystycznej sławy.
Urodziła się w Krakowie. Szeptano, że jest nieślubną córką księcia Sanguszki, ale z całą pewnością znamy tylko nazwisko jej matki. To Józefa Bendowa, wdowa po kupcu. Helena uczyła się na prywatnej pensji, potem u sióstr prezentek, pomagała matce przy prowadzeniu kawiarni, lecz marzyła o aktorstwie. Po debiucie na amatorskiej scenie w Bochni, latem 1861 r., występowała w wędrownej trupie, założonej z inicjatywy Gustawa Zimajera, jej ówczesnego życiowego partnera i ojca jedynego syna, Rudolfa (ich drugie dziecko, córeczka Maria, urodzona w 1862 r., zmarła w wieku trzech lat). To wtedy przyjęła pseudonim artystyczny: Modrzejewska.
Przemyśl, Czerniowce, Stanisławów, Lwów. Nieudana próba znalezienia pracy w Wiedniu, rozstanie z Zimajerem i powrót - we wrześniu 1865 r. - do Krakowa. W ciągu czterech lat w teatrze Stanisława Koźmiana zagrała 130 ról (!; w całej karierze scenicznej miała ich 260). Zyskała wielką popularność, poznała Matejkę, Asnyka, Estreichera, Bałuckiego... W 1868 r. w kościele św. Anny poślubiła Karola Chłapowskiego, arystokratę z Wielkopolski.
W latach 1869-76 występowała na scenach warszawskich, odnosząc ogromne sukcesy artystyczne i nie mniejsze towarzyskie. I wtedy nastąpił kolejny zwrot w życiu Modrzejewskiej: postanowiła wyjechać z rodziną i grupą przyjaciół (m.in. Henrykiem Sienkiewiczem) do Stanów Zjednoczonych i osiedlić się na farmie w Kalifornii. Plan ten zrealizowała częściowo, gdyż już po kilku miesiącach pobytu w Anaheim przeniosła się do San Francisco, gdzie pilnie uczyła się angielskiego. Debiut na deskach California Theatre okazał się prawdziwym triumfem. "Ogarnęło wszystkich prawdziwe szaleństwo. (...) Niesłychanym wypadkiem w Ameryce nikt po skończeniu nie opuścił swojego miejsca. Wywoływano przeciw zwyczajowi jedenaście razy artystkę. (...) Było to po prostu wzięcie szturmem Ameryki" - pisał Sienkiewicz.
Już jako Modjeska własnym pociągiem podróżowała po USA, wszędzie budząc zachwyt publiczności i entuzjazm krytyków. W 1888 r. przyjęła obywatelstwo amerykańskie, ale często przyjeżdżała do Europy. Wielokrotnie odwiedzała Kraków, przy obecnej ul. Grottgera zbudowała dwór nazwany Modrzejówką, nie skąpiła pieniędzy na cele dobroczynne. Po śmierci jej szczątki spoczęły na cmentarzu Rakowickim.
Helena Modrzejewska jako Ofelia, Kraków, 1867