Na Zuzannę Ginczankę historia wydała dwa okrutne wyroki

- Zdolna, piękna i zapomniana. Patrząc na losy Zuzanny Ginczanki, żydowskiej poetki schyłku międzywojnia, na usta ciśnie się stwierdzenie, że historia wydała na nią niesprawiedliwy wyrok.

- Tak. I był to wyrok podwójny. Ginczanka zginęła rozstrzelana przez Niemców u schyłku wojny. Miała tylko 27 lat, ale jej literacki język był już bardzo dojrzały. Dowodem na to jest jedyny wiersz, jaki zachował się z czasu wojny. W latach 50. Kazimierz Wyka chciał wydać serię poświęconą poetom polskim zabitym podczas wojny.

By dowiedzieć się więcej o Ginczance, zamieścił w prasie ogłoszenie. Prosił o kontakt każdego, kto o poetce coś wie bądź dysponuje jej wierszami, notatkami. Tomik jej poezji ukazał się w roku 1953, ale Wyka dostał od władz zakaz dalszych prac. Pisząc o Ginczance, korzystałam z ocalonych archiwów.

- Jak zaczęła się Pani fascynacja Ginczanką?

- Poznałam jej wiersze jako nastolatka. Za sprawą książki o Gombrowiczu "Jaśnie panicz" Joanny Siedleckiej dowiedziałam się później, że Ginczanka była legendą cyganerii międzywojnia. Wtedy moje zainteresowanie stało się przedmiotem badań. Początek lat 90. był ostatnim momentem, by spotkać się z tymi, którzy ją znali.

Za sprawą kolegi Ginczanki z redakcji przedwojennych "Szpilek" Eryka Lipińskiego zdobyłam kontakty do tych, którzy mogli coś o niej powiedzieć. Z niektórymi udało mi się spotkać, z innymi wymieniałam listy. Za moim pośrednictwem odnowili oni kontakt między sobą, często krótko przed śmiercią. To było bardzo wzruszające.

- Ginczankę nazywano "Tuwimem w spódnicy". Kochała się w niej przedwojenna bohema. Koledzy doceniali jej talent?

- Tak. Zarówno Tuwim, jak i egotyczny Gombrowicz. Tuwim umożliwił jej literacki debiut w 1936 roku. Imponowała mu jako kobieta. Pytany, czy łączy go z Ginczanką uczucie, żartował, że można je przyrównać do obrazu "Zuzanna i starcy" Rembrandta.

- Jej prywatne życie owiane jest tajemnicą.

- Nawet przyjaciele nie wiedzieli, dlaczego wyszła za starszego o 17 lat historyka sztuki Michała Weinziehera. Jej prawdziwą miłością był bowiem Janusz Woźniakowski, grafik. Pomógł jej uciec ze Lwowa do Krakowa w 1943 roku, gdzie Weinzieher znalazł kryjówkę.

- W Krakowie poetka zginęła. Okoliczności są jasne?

- Nie. Wiadomo, że Ginczanka przez rok nie wychodziła z domu, ukrywając się przed gestapo. Zginęła rozstrzelana na dziedzińcu więzienia przy ul. Czarnieckiego w Podgórzu zimą 1944 roku. Nie znamy daty, ale wiemy, że było to krótko przed wejściem Armii Czerwonej. Istnieją sprzeczne świadectwa o tym, kto na nią doniósł. Zuzannę przeżył jej wiersz, zachowany na zmiętej kartce papieru "Non omnis moriar". Utrwaliła w nim nazwisko kobiety, która ją wydała we Lwowie, skąd cudem zbiegła. Wiersz stał się jej wstrząsającym testamentem.

- Skąd pomysł na wydanie "Wierszy zebranych" Ginczanki?

- Autorem pomysłu jest prof. Piotr Mitzner, syn Zbigniewa Mitznera, twórcy "Szpilek", który znał Ginczankę.

- Jakie utwory znalazły się w zbiorze?

- To między innymi juwenilia, wiersze, które jako gimnazjalistka pisała w "Echach Szkolnych", wydawanych w rodzinnym Równem Wołyńskim. Są też utwory z dwóch rękopisów Ginczanki, ocalone przez Eryka Lipińskiego i Jana Śpiewaka. Wcześniej były rozproszone i trudno dostępne. Zbiór uzupełniają wiersze o poetce.

W całości, pierwszy raz w Polsce, przedrukowany tu został tomik poezji Józefa Łobodowskiego poświęcony Ginczance. Jako młody poeta poznał on Zuzannę w Równem. Poruszony jej śmiercią, uczynił poetkę bohaterką swych wierszy.

- Czy wierzy Pani, że jeszcze odnajdzie się wojenna poezja Ginczanki?

- "Ocalaliśmy życie, a nie rękopisy" - mówił jeden z moich rozmówców. Z relacji świadków wynika, że Ginczanka pisała wówczas dużo. Güntnerowie, u których ukrywała się w Krakowie, wspominali, że wciąż notowała coś w swoich wielkich zeszytach. Możemy się jedynie domyślać po lekturze "Non omnis moriar", że zaginione zeszyty odsłoniłyby portret artystki bardzo dojrzałej. Mam nadzieję, że kiedyś je znajdziemy.