Nadwrażliwe oskrzela i czynniki środowiska

Według definicji, którą podaje Globalna Inicjatywa na rzecz Astmy (Global Initiative for Asthma - GINA), astma jest przewlekłą, zapalną chorobą dróg oddechowych, w której rozwoju uczestniczy wiele komórek i ich składników. Przewlekłemu procesowi zapalnemu towarzyszy nadwrażliwość oskrzeli na różne czynniki - alergeny, zimne powietrze, infekcje, wysiłek fizyczny - prowadząca do ich zwężenia (obturacji) i pogorszenia przepływu powietrza w płucach.

Jest to przyczyną nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, ucisku w klatce piersiowej i kaszlu, najczęściej występujących w nocy lub o poranku. Zwężenie oskrzeli ma w astmie przeważnie charakter odwracalny i ustępuje samoistnie bądź z pomocą leków, chyba że dojdzie do trwałej przebudowy mięśniówki oskrzeli.

Złożony mechanizm
Mechanizm rozwoju astmy jest złożony i różni się u poszczególnych pacjentów. Choroba jest jednak zawsze wypadkową interakcji czynników genetycznych z czynnikami środowiskowymi. Skłonność do astmy jest warunkowana przez wiele różnych genów (np. regulujących czynność układu odporności), ale dla rozwoju choroby konieczne jest pojawienie się bodźców zewnętrznych, czyli wyzwalających. Zalicza się do nich: alergeny (np. odchody roztoczy kurzu domowego, sierść kota czy psa, zarodniki pleśni, pyłki roślin), infekcje we wczesnym dzieciństwie (zwłaszcza wirusowe), narażenie na dym tytoniowy w okresie prenatalnym lub niemowlęcym.

Statystyki wskazują, że u ponad połowy chorych astma ma podłoże alergiczne. Niektórzy naukowcy są jednak zdania, że dotyczy to większości przypadków tej choroby, z tym że nie we wszystkich alergen został poznany. Większość przypadków astmy, szczególnie u dzieci, jest skojarzona z alergią atopową, czyli uczuleniem na alergeny powietrznopochodne. Szacuje się, że około 80 proc. przypadków astmy u dzieci i 50-60 proc. u dorosłych ma przyczyny alergiczne.

Często jednak nie ma bezpośredniego związku pomiędzy ekspozycją na uczulający alergen a astmą. Ogranicza to metody prewencji i nawet unikanie kontaktu z alergenem, czy też zastosowanie swoistej immunoterapii alergenowej, nie prowadzi do całkowitego wyciszenia objawów astmy, choć poprawia jej przebieg.

Wiele czynników
Wciąż jednak rola wielu czynników w rozwoju astmy nie jest do końca jasna i wywołuje kontrowersje. Na przykład część badań wskazuje, że wczesny kontakt dziecka z kotem lub psem może zwiększać ryzyko zachorowania na astmę, ale pojawiają się też prace sugerujące, że ma to wręcz efekt ochronny. Są także prace pokazujące, że niektóre choroby zakaźne przebyte przez dziecko chronią je przed astmą. Dały one podłoże do stworzenia tzw. teorii higieny, zgodnie z którą za wzrost zachorowań na alergie i astmę w krajach rozwiniętych odpowiada nadmierne dbanie o czystość i eliminacja wielu drobnoustrojów z otoczenia dzieci.

Ciągle kontrowersyjny jest wpływ zanieczyszczeń powietrza na rozwój astmy, choć wiadomo, że pogarszają one czynność płuc. Do czynników ryzyka zalicza się też otyłość, ale podłoże tego związku również nie jest do końca poznane. Pewne znaczenie ma płeć - do 14. roku życia astma występuje ok. dwukrotnie częściej u chłopców niż u dziewcząt. Później różnice te wyrównują się, a w wieku dorosłym choruje już więcej kobiet niż mężczyzn. Z analiz epidemiologicznych wynika, że karmienie piersią zmniejsza narażenie dzieci, pojawiają się też doniesienia, że wzrost zachorowań na astmę może mieć związek z rozpowszechnieniem wysoce przetworzonej żywności.