Najważniejsza książka dla Polaków

W listopadzie, miesiącu, w którym Polska odzyskała wolność, częściej manifestujemy przywiązanie do ojczyzny i częściej zastanawiamy się, co to znaczy być Polakiem. Co nas odróżnia od innych nacji? Co wyzwala i utrwala nasz patriotyzm? Co i kto kształtuje naszą narodową tożsamość i poczucie wspólnoty? Odpowiedź brzmi: historia, położenie geograficzne, układy polityczne, charyzmatyczne osobowości. Możemy też odpowiedzieć najprościej - najważniejsze książki dla Polaków, gdyż w tych lekturach jest wszystko, o czym była mowa wcześniej. To literatura o nas.
O wskazanie tytułów książek najważniejszych dla Polaków poprosiliśmy ekspertów: prof. dr. hab. Bogusława Doparta z Wydziału Polonistyki UJ, Grzegorza Gaudena, dyrektora Instytutu Książki, Annę Wiśniewską, dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie, Annę Matuszek, polonistkę z VIII LO w Krakowie, Iwonę Haberny, dyrektorkę Działu Promocji Wydawnictwa Literackiego, oraz Monikę Wróblewską, przedstawicielkę Działu Promocji Wydawnictwa Znak.
Musieliśmy mocno dyscyplinować grono ekspertów, dzięki czemu lista rankingowa liczy zaledwie 14, a nie 50 pozycji. Zapraszamy Państwa do głosowania i wspólnego ułożenia z podanych propozycji rankingu najważniejszych książek dla Polaków. Zachęcamy do odwiedzenia naszej strony internetowej www.dziennikpolski24.pl i oddania głosu w internetowej sondzie lub wysłania SMS-a.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Aby wziąć udział w konkursie, należy wysłać SMS (tylko z telefonów komórkowych) o treści DPK.KSIAZKANR.imię i nazwisko osoby biorącej udział w konkursie (np. DPK.KSIAZKA1.JAN KOWALSKI) pod nr 72653 (koszt SMS-a 2 zł/2,44 z VAT). W konkursie może brać udział osoba pełnoletnia dowolną ilość razy. Każdy uczestnik zabawy otrzyma potwierdzenie dostarczenia wiadomości. Nadawcy pierwszych SMS-ów o godz. 14.00, 15.00, 16.00, 17.00, 18.00 i 19.00 dziś, 28 listopada, otrzymają nagrody. O wygranej decyduje kolejność rejestracji SMS-a w systemie. Zwycięzcy o sposobie odbioru nagrody zostaną powiadomieni SMS-em zwrotnym. Nagroda musi zostać odebrana w terminie 4 dni (liczonych od dnia kontaktu organizatora ze zwycięzcą) osobiście w siedzibie organizatora. Nagrody nieodebrane w terminie przepadają. Regulamin konkursu jest dostępny w siedzibie redakcji, Kraków, ul. Wielopole 1, pok. 112. Nagrodę może odebrać tylko osoba wpisana w treści SMS-a na podstawie dowodu osobistego i po okazaniu bieżącego wydania "Dziennika Polskiego".

- Książką ważną dla Polaków mogę nazwać jedynie dzieło istotne naprawdę dla wszystkich, wypróbowane przez powszechne doświadczenie i zweryfikowane przez historię. Im bliżej naszych czasów, tym trudniej wskazać książki (księgi) epokowe.
Nie będę silił się na oryginalność: książką najważniejszą dla Polaków okazał się "Pan Tadeusz". Poemat stworzył model polskości - arkę przymierza między tradycją a nowoczesnością. Odegrał zasadniczą rolę w tworzeniu demokratycznego narodu. Stał się wizytówką i miarą kultury polskiej w literaturze powszechnej.
Jakie inne książki polskie mogłyby ubiegać się o miano najważniejszej? Widzę wiele kandydatur.
"De revolutionibus orbium coelestium" M. Kopernika (1543) - najważniejsze z polskich dzieł naukowych, wzorzec umysłowej wielkości i niezależności.
"Trylogia" H. Sienkiewicza - epopeja Pierwszej Rzeczypospolitej, gorzkie dzieło o historii Polski jako "bożym igrzysku", arcydzieło języka i książka dla wszystkich.
"Lalka" B. Prusa - panorama społeczna, powieść wielkich pytań epoki, głęboka analiza naszych kłopotów z wyzwaniami modernizacji i rozwoju społecznego.
Tę listę powiększyłbym jeszcze o kilkanaście dzieł, z których jedne były przez stulecia szkołą moralną Polaków, inne dowodem naszej wielokulturowości i wieloetniczności, dowodem symbiozy stanów społecznych w Polsce, ale skoro trzeba dokonać wyboru.....

- Zastanawiając się nad tytułem lub tytułami książek, które zasługują na miano najważniejszych dla Polaka, doszedłem do zaskakującego dla mnie wniosku. Wróciłem do kanonu lektur szkolnych, a zwłaszcza do romantyzmu. Ja sam za tym okresem w sztuce nie przepadam. W muzyce i malarstwie światowej to był dla mnie czas stracony. Jednak w polskiej literaturze osiągnęliśmy szczyty, nie wyżyny, ale szczyty właśnie. Polscy romantycy spierali się o wizję kraju, człowieka, obywatela, inspirowali młodzież do walki o niepodległą ojczyznę wolnych i równych obywateli, uświadamiali nam nasze najlepsze cechy i proroczo obnażali słabości narodowe. Odkrywali lęki i ograniczenia Polaków, z którymi my jako naród musimy się zmierzyć także dzisiaj. Jako książki najważniejsze dla Polaków wskazałbym tytuły romantyczne: "Dziady" Adama Mickiewicza, "Kordiana" Juliusza Słowackiego, a także "Pana Tadeusza". Jeśli chodzi o ostatnie z wymienionych dzieł naszego wieszcza, dodam, że im człowiek jest starszy, tym większą przyjemność znajduje w poetyckim geniuszu "Pana Tadeusza".
I jeszcze jedna pozycja, moim zdaniem, zasługująca na miano najważniejszej dla Polaków - Biblia, Stary i Nowy Testament. My, jako nacja, niestety za rzadko sięgamy do źródeł duchowości, a to właśnie ono nas kształtowało. Zadowalają nas wtórne przekazy, rytuały religijne, a nie rozmowa o istocie rzeczy. Zresztą, wielcy romantycy potrafili wadzić się osobiście z Bogiem.

- Byłoby mi łatwiej, gdybym mogła wymienić dziesięć tytułów spełniających takie kryterium. Skoro już muszę się ograniczyć, wymienię tylko te, które miały największy wpływ na mnie. Na Polkę.
"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza - wybitne dzieło, do którego wracałam wiele razy w życiu. Szokiem był dla mnie moment wymiany opinii po obejrzeniu filmu Andrzeja Wajdy - "Pan Tadeusz". Pewna młoda, wykształcona osoba, zachwycona obrazem, stwierdziła, że teraz musi przeczytać książkę w całości, bo w szkole mieli tylko fragmenty.
"Na nieludzkiej ziemi" Józefa Czapskiego - jest jedną z licznych książek poruszających wstrząsający temat sowieckich zbrodni, ale ta na mnie zrobiła największe wrażenie. Aby zrozumieć naszą tożsamość, kształtowaną przez uwarunkowania historyczne, położenie geograficzne, układy polityczne, trzeba przeczytać właśnie tę książkę. Poczucie bycia Polakiem jest mocno nacechowane historią oraz czynnikami od nas zupełnie niezależnymi. Ta książka wiele wyjaśnia...
"Koniec świata szwoleżerów" Mariana Brandysa. Kawał naszej historii. Podtrzymuje polskie, narodowe mity - romantyzmu, bohaterstwa, patriotyzmu za wszelką cenę, ale jest to przede wszystkim książka o godności i honorze - zjawiskach dzisiaj zanikających. Jeśli chcemy, aby te szlachetne cechy nie zanikły w narodzie, trzeba na takiej literaturze wychowywać młode pokolenia. Trudna lektura, pełna faktów historycznych, ale to książka o nas, o Polakach.

- Jeśli mowa o książkach ważnych dla Polaków, to dobrze byłoby odróżnić te, które są bardzo ważne ze względów kulturowych (np. "Biblia") i stanowią oficjalny kanon od tych, które są dla ludzi ważne jako prywatna lektura.
Oficjalny kanon jest bardzo dostojny, a wszelkie próby jego zmiany wzbudzają wiele emocji. Mogliśmy to zaobserwować niedawno, gdy usiłowano dokonać zmian listy lektur szkolnych. Ruch obrony "zagrożonego" Gombrowicza ("Transatlantyk") może świadczyć, że przynajmniej część kanonu jest bardzo żywa. Nie można jednak udawać, że wszystkie książki, które eksperci - filologowie - uznają za kanoniczne, czytane są przez przeciętnych Polaków i to czytane z przyjemnością.
Prawdziwe, żywe obcowanie Polaków z literaturą rozgrywa się najczęściej poza kanonem, kiedy czytelnicy dokonują własnych wyborów. Na przykład furorę wśród młodzieży robi fantastyka ("Lód" Jacka Dukaja), której w środowiskach "kanonicznych" się nie zauważa. Nie zauważa się także literatury popularnej, a przecież ogromna rzesza ludzi właśnie ją czyta. Czasem dochodzi do szczęśliwego spotkania "kanonu" ze światem wolnych czytelniczych wyborów. Tak się dzieje w przypadku Sławomira Mrożka (np. "Emigranci"). Tłumy, które każdorazowo oblegają autora podczas publicznych wystąpień, fakt, że jego opowiadania, sztuki i rysunki nadal uczą i bawią, będąc równocześnie kwintesencją polskości, pozwala inaczej, mniej koturnowo, popatrzeć na kanon.

- Okazuje się, że odpowiedź na postawione pytanie nawet dla polonisty wcale nie jest oczywista. Spróbuję jednak znaleźć kompromis i przez pryzmat własnych odczuć wskazać książki najważniejsze dla Polaków.
Na takie miano zasługują dzieła, które nas definiują jako nację, które na nas wywierają największy wpływ, które mają moc kształtowania naszego narodowego charakteru. Takie, których treść jest wynikiem tego, kim jesteśmy, kim być chcemy, kim być się obawiamy. To literatura będąca naszym zwierciadłem, w którym powinniśmy się ciągle przeglądać, choć czasami wyglądamy w nim niekorzystnie. To wreszcie te książki, przez pryzmat których jesteśmy postrzegani jako Polacy. Takie, które są ciągle cytowane i z tego powodu weszły do codziennego języka i tym samym tworzą naszą świadomość.
Ograniczę się do trzech pozycji, choć wspomniane kryteria spełnia o wiele więcej dzieł literatury polskiej.
Są to "Dziady" Adama Mickiewicza, "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego oraz "Dzienniki" Witolda Gombrowicza. Dwie pierwsze, obecne w kanonie lektur szkolnych, są doskonale znane Polakom. Trzecia, moim zdaniem, razem z nimi tworzy kompletny obraz Polaka, dopełnia charakterystyki duchowej i historycznej naszego narodu.

- Z pewnością dla większości Polaków najważniejszą księgą jest "Biblia". Ona kształtuje nasz system kulturowy i moralno-etyczny. Z drugiej strony mamy książki, które od dziesiątków lat budowały nasz patriotyzm, poczucie bycia Polakiem i doświadczenie narodowej wspólnoty. Może nie każdy z nas przebrnął przez "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza, ale "Trylogię" H. Sienkiewicza czytali już wszyscy. Należałoby tu wymienić również "Lalkę" Prusa, przez wielu uznawaną za najwybitniejszą polską powieść. Ważne są też książki, które historię podsumowują i często, mówiąc o naszej przeszłości, poruszają kwestie trudne i bolesne.
Obok tytułów, które wymieniłam wcześniej, mogłabym wyróżnić jeszcze dwa typy książek ważnych dla Polaków. Z jednej strony będą to powieści opiewające małe ojczyzny, odwołujące się do światów już utraconych lub bezpowrotnie zanikających. Z drugiej zaś takie, które przewartościowują nasze myślenie o literaturze, uwspółcześniają jej język, bulwersują. Tak naprawdę każdy Polak indywidualnie układa własną, niepowtarzalną listę najważniejszych dla siebie książek.
Zebrali:
Ewa Piłat,
Marcin Wilk
Zdjęcia:
Anna Kaczmarz