Od czego dziewki trzymać z daleka

Dlatego trudno zrozumieć, dlaczego dumna stolica Małopolski przegapiła okazję do fety i to jakiej: przed dziewięciuset laty podróżujący przez te okolice kupiec Josep Quarg odnotował po raz pierwszy stosowanie przez plemiona polskie i czeskie środka do mycia zwanego "mydłem". Wyrabiano je z glinki, ługu, łoju zwierzęcego, kwasu z kiszonej kapusty i innych roślin, etc. Nieważne.

Ważne, iż była to pierwsza wzmianka o stosowaniu mydła przez Słowian. Być może ma to jakiś związek z faktem, że Małopolanie zostali ochrzczeni sto lat wcześniej niż reszta Lechitów?

Nie oznacza to, że cały naród pędził odtąd co rano pod studnię z kawałkiem mydła, przeciwnie, nawet Bolesław Chrobry, mieszkając na Wawelu, nadal chadzał do łaźni wyłącznie z piwem i wierzbową witką. Pierwszy Jagiellon na polskim tronie, litewski książę Władysław łaźnię uwielbiał, ale mydła najprawdopodobniej nie używał, choć mydlarnie istniały już w Płocku na Mazowszu i w niedalekim Nowym Sączu nad granicą węgierską. Mimo wszystko kaducznie drogie mydło było, osobliwie w domach magnackich, szlacheckich i mieszczańskich, z wieku na wiek coraz popularniejsze. W XVI wieku znajdujemy w aktach już setki wzmianek o mydlarniach i mydlarzach. Mikołaj Rej pisze: "W łaźni gorzałeczką, a barskim mydełkiem grzbiet nacierają".

Za króla Zygmunta Starego obowiązkowo myto już ręce przed i po posiłkach (jedzono rękami maczając mięso w sosach). W innych sytuacjach życiowych i u nas i w reszcie świata mycie długie jeszcze wieki nie było obligatoryjne, wprost przeciwnie, niepożądane jako niezdrowe i, jakby to powiedzieć, odbierające przyjemność konsumpcji darów bożych. Na Morawach, pod Brnem na polach bitwy pod Austerlitz, w gospodzie Stara Poczta chętnie opowiadają, jak to wieczorem 2 grudnia 1805 toku cesarz Napoleon po rozgromieniu Rosjan i Austriaków kazał sobie podać swe ulubione ziemniaki z kwaśnym mlekiem a na deser morawską mołodycię, surowo przykazując, by ziemniaki były dobrze podsmażone, a mołodycia nieumyta, prosto z wiejskiej zagrody. Wiedział, co dobre. Z perspektywy czasu te cesarskie smaki wydawać się mogą nieco dziwne, jako że ówczesne dziewczęta dla urody smarowały włosy masłem, miesiącami potem nie myjąc głowy, no, ale de gustibus non est disputandum. Dziewki, niezależnie od ich potencjalnego konsumenta, starano się więc trzymać z dala od mydła.

Kończąc te jubileuszowe deliberacje wypada wrócić do owych relacji kupców żydowskich i arabskich, którzy przed 900 laty podjęli szlachetne ryzyko wizyty w Polsce. Otóż donoszą oni, że - słuchajcie, słuchajcie! - z bliżej nieznanych, może rytualnych powodów, Słowianki myją ręce przed karmieniem dziecka. Dodają jednak, że "niewiasty owe przy stosunkach nie dają rozkoszy, nie są też sprawne w jakimkolwiek rzemiośle, ponieważ brak im zrozumienia w usługach i inteligencji w pracy ręcznej".

Oto jeszcze jeden dowód, że z mydłem należy postępować ostrożnie, co sugerował już Józef Chełmoński malując obraz "Babie lato" a na nim wspaniałą, rozłożystą babę z nogami czarnymi jak ziemia święta. Ta by się dopiero podobała cesarzowi Francuzów! By jednak, jak mawiał mistrz Wańkowicz, okadzić rzecz całą smrodkiem dydaktycznym, przypomnijmy przedwojenną jeszcze, sławną fraszkę Światopełka Karpińskiego: Dwa są poważne powody/Dla których Polska mi zbrzydła: /Za dużo święconej wody/Za mało zwykłego mydła.

Leszek Mazan

dziennikarz, krakauerolog i szwejkolog