Podstępni wrogowie

Dla każdego człowieka praca jest szczególną wartością. Niestety, ta sama praca może stanowić źródło licznych zagrożeń dla zdrowia. Zarówno przypadkowych, powstających w wyniku nieuwagi człowieka, wskutek czego dochodzi do wypadków, jak i długotrwałych, wynikających z charakteru wykonywanej pracy.

 Według danych Ministerstwa Zdrowia, opracowanych przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, w roku 1999 roczny współczynnik zachorowalności wyniósł 98,0 przypadków na 100 tys. zatrudnionych. Stwierdzono wówczas 9982 nowych przypadków chorób zawodowych. O 2035 przypadków mniej niż w 1998 r., kiedy zachorowało 12017 osób (nie licząc rolnictwa indywidualnego).
 W związku z chorobami zawodowymi wyszczególnionymi w tabelce obok) w 1999 r. przyznano 5784 osobom renty z tytułu niezdolności do pracy. Jest to o ponad 19 proc. mniej niż w roku poprzedzającym.
 Ponad 80 proc. chorób zawodowych powstało po wieloletnim okresie pracy w kontakcie z czynnikiem szkodliwym lub uciążliwym. Nic dziwnego, że najwięcej zachorowań wystąpiło u osób w grupach wiekowych między 50. a 59. (47 proc.) i 40. a 49. rokiem życia (30 proc.).
Koniecznie trzeba dodać, że w tę statystykę nie są wliczone choroby zawodowe, dla których czas działania środka chorobotwórczego nie
jest istotny. Tak jest np. w chorobach o podłożu alergicznym oraz chorobach zakaźnych.
 Najczęściej zapadali na choroby zawodowe mieszkańcy woj. małopolskiego (198), śląskiego (164), podlaskiego (145), świętokrzyskiego (122), lubelskiego (118), lubuskiego (112) i dolnośląskiego (105). Z wyjątkiem śląskiego i dolnośląskiego, większość stanowiły tu przewlekłe choroby narządu głosu - od 30 do ponad 60 proc. ogółu zarejestrowanych chorób zawodowych. W województwie śląskim i dolnośląskim dominowały zawodowe uszkodzenia słuchu oraz pylice płuc (śląskie odpowiednio 45 proc. i 18 proc., a dolnośląskie 14 proc. i 32 proc.).
 Najniższą zachorowalność odnotowano w woj. mazowieckim (28) i opolskim (39).
 Ponad połowę wszystkich chorób zawodowych stanowią przewlekłe choroby narządu głosu związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym i zawodowe uszkodzenie słuchu, wywołane działaniem hałasu - podobnie jak w latach poprzednich. Jednak według statystyk, z roku na rok tych chorób jest mniej. W 1999 r. liczba stwierdzonych uszkodzeń słuchu spadła aż o 38 proc.(!)
 Wzrost zachorowalności nastąpił w grupie chorób nowotworowych, chorób oczu, wywołanych czynnikami fizycznymi i chemicznymi oraz w grupie przewlekłych chorób oskrzeli. Na szczęście akurat te grupy chorób zawodowych charakteryzują się stosunkowo niskim poziomem zachorowalności na 100 tys. zatrudnionych (1,3 w nowotworach; 0,4 w chorobach oczu oraz 3,5 chorób oskrzelowych).
 Najwyższe wskaźniki zachorowalności na choroby zawodowe odnotowuje się w górnictwie - 494 na 100 tys. zatrudnionych w 1999 r. W tym w górnictwie węgla kamiennego 559, a w kopalnictwie rud metali 385 (według danych IMB). Według WUG na 100 tysięcy zatrudnionych górników 841 zapada na choroby zawodowe, na drugim miejscu jest produkcja metali, i tu wskaźnik wynosi 416 na 100 tys. zatrudnionych.
 Mimo to w stosunku do roku poprzedniego nastąpił spadek zachorowalności na choroby zawodowe. Spośród schorzeń zawodowych, dotykających górnictwo przeważa zawodowe uszkodzenie słuchu oraz pylice płuc.
 Warto dodać, że ponieważ niektóre działy gospodarki, takie np. jak przemysł, budownictwo czy górnictwo, zdominowane są przez mężczyzn, a inne, np. edukacja, służba zdrowia - przez kobiety, ekspozycja na działanie czynników niebezpiecznych jest dla obu płci różna.

 W tej grupie najbardziej niebezpieczne są urazy, które stanowią główną przyczynę wypadków przy pracy i mogą powodować kalectwo, a nawet śmierć. Urazy najczęściej dotyczą ludzi, pracujących w konkretnych zawodach: w budownictwie, przy robotach publicznych oraz przy wykonywaniu pracy, polegającej na automatycznym powtarzaniu określonych czynności, np. przy taśmie.
 Są także inne zagrożenia fizyczne. Do podstawowych należy hałas. Zagrożenie hałasem jest powszechne, ale na ogół bagatelizowane. Oceniono, że na nadmierny hałas i wibrację w Polsce narażonych jest (w różnym stopniu) około 40 proc. ludności. W 1999 r. zanotowano 2100 nowych przypadków uszkodzenia słuchu, wywołanych działaniem hałasu. Wśród wszystkich chorób zawodowych ta właśnie stoi na drugim miejscu pod względem ilości zachorowań.
 Efektem oddziaływania hałasu jest częściowa lub pełna utrata słuchu, ale nie tylko. Szkodliwym skutkiem długotrwałego poddawania się hałasowi może być m.in. nadciśnienie tętnicze, zaburzenia nerwowe, choroby przemiany materii, utrudniony sen i gorszy wypoczynek, co w konsekwencji obniża zdolność człowieka do pracy, wpływa na jej jakość i wydajność. Skutkiem gospodarczym oddziaływania hałasu jest więc mniejsza ilość i gorsza jakość produkcji.
 Głównymi źródłami hałasu w Polsce są samochody i trasy komunikacyjne, urządzenia komunalne i instalacje techniczne oraz zakłady przemysłowe.
 Na podstawie danych GUS ponad 30 proc. pracowników, zatrudnionych w podstawowych działach gospodarki narodowej, pracuje w hałasie ponadnormatywnym, o poziomie ekspozycji powyżej 85 decybeli (dB).
 Inne zagrożenia fizyczne to promieniowanie, zmiany ciśnienia i czynniki klimatyczne, mające znaczenie przy pracach wykonywanych na wolnym powietrzu (bardzo niskie lub bardzo wysokie temperatury). Jeśli chodzi o promieniowanie, to do takich "wyraźnych" zagrożeń, jak w Czarnobylu dochodzi rzadko. Nie znaczy to jednak, że jesteśmy z tej strony bezpieczni. Zwykle ryzyko związane z promieniowaniem wydaje się niegroźne. Wszak człowiek nie umiera, ba - nawet nie choruje - od razu. Niestety, po jakimś czasie osoba, narażona na stałe dawki promieniowania, np. pracująca przy urządzeniach rentgenowskich, zaczyna chorować na białaczkę lub choroby skóry. Dotyczy to nie tylko radiologów, ale również celników.

 Wśród rejestrowanych co roku zachorowań na choroby zawodowe w naszym kraju, znaczną grupę chorób powodują substancje chemiczne i pyły. Do chorób tych należą zatrucia chemiczne, które stanowią 5,2 proc. ogółu rejestrowanych chorób zawodowych, niektóre choroby skóry - 9,2 proc., a przede wszystkim pylice - 12,8 proc. (we Francji stanowią ponad połowę zgłaszanych chorób zawodowych). Pod tą nazwą mieszczą się choroby, spowodowane oddziaływaniem krzemu (krzemica) i jego związków, szczególnie azbestu (azbestoza). Choroby te uszkadzają układ oddechowy. Powodują przewlekły nieżyt oskrzeli i rozedmę płuc. Pylica może być przyczyną nowotworu płuc, szczególnie gdy człowiek chory jest równocześnie palaczem nikotyny.
 Istnieją także inne rodzaje pylic, np. żelazowa, węglowa. Z kolei ołów i jego związki powodują ołowicę. Ołów wydzielany jest podczas produkcji np. lakierów, akumulatorów, paliw płynnych. Choroba prowadzi do martwicy kończyn dolnych i niedokrwistości.
 Zatrucie rtęcią i jej związkami (stosowanymi w brązownictwie i pozłotnictwie oraz do produkcji termometrów) powoduje zaburzenie koordynacji ruchów, bezwład ruchowy oraz uszkodzenie nerek.
 Rozpuszczalniki, powszechnie używane prawie w każdej produkcji, wchłaniane są przez drogi oddechowe.

 Są one związane z zakażeniami bakteryjnymi, wirusowymi i pasożytniczymi. Najczęściej dotyczą osób pracujących w rolnictwie i hodowli.
 W 1999 r. przyznano 142 jednorazowe odszkodowania z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego zachorowaniem na chorobę zawodową (w 1998 r. - 141, w 1997 r. " 139). Przeważały schorzenia układu oddechowego i alergiczne, w tym 36 - astma oskrzelowa, 22 - alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych i 20 - alergiczne zapalenia skóry. Odnotowano m.in. także 31 przypadków zachorowań na boreliozę, 11 kleszczowych zapaleń mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych oraz 4 przypadki toksoplazmozy. Jednak dane te dotyczą jedynie rolników ubezpieczonych w KRUS, tj. ok. 40 proc. ogólnej liczby rolników indywidualnych. Pozostała liczna grupa, bo licząca ponad 2 mln populacji rolników, nie jest objęta statystyką.

 W miejscu pracy wyróżnia się dwie grupy czynników wpływających na zdrowie pracowników: fizykochemiczne i psychospołeczne. Pierwsza oddziałuje na zdrowie bezpośrednio, uszkadzając określony organ lub system. Druga działa pośrednio, poprzez stres, który z kolei powoduje negatywne skutki zdrowotne.
 Potrzeba ochraniania zdrowia pracowników przed szkodliwym oddziaływaniem czynników fizykochemicznych nie budzi wątpliwości. Medycyna pracy dawno już udowodniła ich szkodliwość i opracowała skuteczne sposoby zapobiegawcze. Zagrożeniom psychiczne w miejscu pracy są bagatelizowane.
 Do najbardziej typowych zdrowotnych skutków stresu zalicza się zaburzenia w układzie krążenia (zawał, udar i choroba nadciśnieniowa) i przewodzie pokarmowym. Jest coraz więcej dowodów świadczących o szkodliwym wpływie stresu na układ immunologiczny, a tym samym na cały organizm.
 Są też inne skutki stresu: obniżenie jakości pracy, większa ilość błędów, wypadki przy pracy. Stanowią one istotne obciążenie finansowe dla pracodawcy oraz całej gospodarki narodowej. Patrząc na ekonomiczne skutki stresu nie z perspektywy gospodarki narodowej, lecz z punktu widzenia dużego przedsiębiorstwa oceniono, że na każdy 1000 pracowników przedsiębiorstwo traci rocznie z powodu stresu ok. 1,6 mln funtów szterlingów.

 Wykaz chorób zawodowych oraz postępowanie w sprawach stwierdzania tych chorób określają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 listopada 1983 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. nr 65, poz. 294, z 1989 r. nr 61, poz. 364).
 W przypadku stwierdzenia u pracownika objawów powstawania choroby zawodowej (art. 235 § 3 k.p.) pracodawca jest obowiązany: ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, działając w porozumieniu z właściwym organem Inspekcji Sanitarnej, przystąpić niezwłocznie do usuwania czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
 Obowiązki te również były już określone w art. 217 § 1 uprzednio obowiązującego kodeksu pracy.
 W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego, w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy (art. 230 § 1 k.p.). Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje od pracodawcy dodatek wyrównawczy przez okres nie przekraczający 6 miesięcy. Podobne regulacje także były zawarte w dziale dziesiątym kodeksu pracy, obowiązującym do 2 czerwca 1996 r.
 Do rozpoznawania chorób zawodowych i wydania orzeczenia o chorobie zawodowej, na podstawie informacji o zagrożeniach zawodowych, wyników dochodzenia epidemiologicznego w środowisku pracy, dokumentacji dotyczącej przebiegu zatrudnienia, wyników przeprowadzonych badań klinicznych i dokumentacji lekarskiej upoważnione są: poradnie chorób zawodowych, kliniki chorób zawodowych, oddziały chorób zawodowych wchodzące w skład odpowiednich publicznych zakładów opieki zdrowotnej, akademii medycznych lub instytutów naukowo-badawczych. Wymienione jednostki, wydając orzeczenie w sprawie choroby zawodowej, przesyłają je właściwemu terenowo inspektorowi sanitarnemu. Kopię odpowiedzi otrzymuje zainteresowany pracownik oraz jednostka organizacyjna, która zgłosiła podejrzenie o chorobie zawodowej.
 Na podstawie orzeczenia w sprawie choroby zawodowej oraz wyników dochodzenia epidemiologicznego, właściwy ze względu na siedzibę zakładu pracy (pracodawcy) inspektor sanitarny wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej lub braku podstaw do jej stwierdzenia i przesyła ją zainteresowanemu pracownikowi, właściwemu inspektorowi pracy, zakładowi służby zdrowia, który dokonał rozpoznania choroby zawodowej oraz zakładowi pracy (pracodawcy), w którym (u którego) pracownik był ostatnio narażony na działanie czynnika wywołującego chorobę zawodową.
 Decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej stanowi dla pracownika podstawę do zgłoszenia roszczenia o świadczenia, przewidziane w przepisach, z tytułu choroby zawodowej.
 Należy zauważyć, że pracodawcy nie obciążają koszty dochodzenia epidemiologicznego, przeprowadzonych badań klinicznych i orzeczeń w sprawie chorób zawodowych. Są to bardzo kosztowne badania - stąd ustawodawca uznał, że będą one nadal obciążać budżet państwa, a nie pracodawcę.
 W myśl art. 2371 k.p. - pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy lub zachorował na chorobę zawodową określoną w wykazie chorób zawodowych, przysługują z tego tytułu świadczenia określone w odrębnych przepisach.(...) W przypadku odszkodowania z tytułu choroby zawodowej uszczerbek na zdrowiu musi wynosić co najmniej 10 proc.
 Wysokość odszkodowania za wypadki przy pracy i choroby określa Monitor Polski Nr 42, poz. 822 z 2000 r.
ELŻBIETA BOREK