Pogadajmy po krakowsku

NASZA AKCJA. Kaszubi i górale szczycą się swoją gwarą i mówią nią nawet podczas oficjalnych uroczystości. Nie wstydźmy się gwary krakowskiej, rozbrzmiewającej od Wadowic przez Kraków po Proszowice.

Inicjatywa spodobała się także redaktorowi Leszkowi Mazanowi, krakowskiemu publicyście. - Pomysł bardzo oryginalny - stwierdza Mazan. Sam mówi czasem gwarą, choć dodaje, że nie ma "zaśpiewu krakowskiego", czyli przeciągnięcia ostatniej sylaby. - Trzeba jednak pamiętać, że są różne odmiany gwary. Tak samo, jak stroju krakowskiego - zwraca uwagę.

Wielu ludzi w wioskach, ale i w mieście, mimo różnic w wymowie rozumie gwarę krakowską. Zdanie: "Polos kasik, a jo nie wiym kaj" na pewno bezbłędnie przetłumaczą mieszkańcy Iwanowic, Skały, Olkusza, Trzebini, Wieliczki, Skawiny, Krzeszowic, Wadowic, Proszowic, Miechowa.

Gwara jest chlubą Poznańskiego, Kaszub, Śląska i górali. Pod Krakowem nie jest pielęgnowana, choć modna stała się edukacja regionalna. W szkołach nauczyciele tworzą klasy i izby regionalne, eksponują przedmioty używane przed wiekami. Tylko dawnej mowy nikt nie uczy, a przecież istnieje godka krakowska, charakterystyczna dla północno-zachodniej części Małopolski. W wioskach ludzie przyznają, że w domu do dziadków mówią gwarą, do sąsiadki też, ale jeśli wyjadą kilka kilometrów za swoją miejscowość o gwarze zapominają. Na wyjeździe, czyli na welecyji, mówią po pańsku.

"Dziennik Polski" chce promować gwarę. Wspólnie z gminą Iwanowice i jej wójtem Zbigniewem Grzybem zachęcamy do przypomnienia sobie godki krakowskiej. Proponujemy poćwiczyć tłumaczenie tekstów z gwary na język literacki. Każdy, kto w godce krakowskiej nauczy się ciekawego tekstu lub piosenki, będzie mógł pokazać się na festiwalu w Iwanowicach. Zapraszamy do udziału szkoły, zespoły ludowe, Koła Gospodyń Wiejskich, dzieci, młodzież, dorosłych z Krakowa oraz miejscowości podkrakowskich. Najlepszych mówców i śpiewaków nagrodzimy. Wójt Iwanowic Zbigniew Grzyb od dzieciństwa mówi gwarą. Spisuje, weryfikuje, pyta starszych ludzi, jak wymawiali słowa budzące jego wątpliwości. Prowadzi blog i pisze tam tylko gwarą. - Udowadniam, że to żywy język i o wszystkim, nawet o polityce, mogę mówić lub pisać gwarą - podkreśla. Ubolewa, że dzieci i młodzież nie uczą się tego języka nawet w formie ciekawostki. A jeśli któreś w szkole mówi gwarą, to inni go wyśmiewają i nieustająco poprawiają. - Kiedy jeszcze byłem w podstawówce, to za mówienie gwarą byliśmy "tępieni". Nauczycielka zakazywała tak mówić. Nie raz dostawałem po "łapach" za gwarę - wspomina Zbigniew Grzyb.

Dr Kazimierz Sikora z Katedry Historii Języka i Dialektologii na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego propagowanie folkloru, w tym gwary, uważa za odzyskiwanie świadomości regionalnej. - Są piękne owoce takiej promocji miejscowej kultury na Żywiecczyźnie, Kociewiu, Kurpiach, u Lasowiaków koło Kolbuszowej i w innych miejscach. Ujawniają się rozmaite inicjatywy propagujące folklor wśród dzieci i młodzieży, młodzi badacze amatorzy zbierają gadki, legendy, przyśpiewki, publikuje się elektronicznie słowniczki ciekawszych wyrażeń gwarowych, czasem pojawi się ktoś piszący gwarą felietony lub wiersze - mówi dr Sikora. - Z naukowego punktu widzenia jest to rzecz niesłychanie cenna, bowiem dzięki takiej językowej twórczości, przypominaniu archaizmów, starych pieśni, bajek, zagadek dialektolog i etnograf otrzymują nieoczekiwaną i jedyną w swoim rodzaju szansę na zajrzenie do wydawałoby się zamkniętej na głucho "babcynej skrzyni" - niezależnie, czy to skrzynia z Iwanowic, Racławic, Świerzowej Polskiej, czy z Czorsztyna, Zawoi, Milówki - twierdzi dr Sikora.

Jak zapisywać gwarę?

- Słowa gwarą zapisywać trzeba tak, jak się słyszy. Nie szuka się na siłę sylab i liter, które nie istnieją w polskim języku literackim - tłumaczy Zbigniew Grzyb, który stworzył stronę www.wislon.republika.pl, czyli "Głos Wiślon łod Krakowa". Tam powstaje słownik mowy krakowskiej.

Kilka wskazówek: "Trzebinia" to w gwarze "Czebinia", a "trzaska", czyli kawałek drewna, to "czoska". O kimś trochę nie pozbieranym powiemy "ciućma" i będzie to raczej życzliwie. Natomiast z zabarwieniem negatywnym powiemy dziś "oferma", a w gwarze "bajklok".

"E" akcentowane w gwarze zamienia się na "y", czyli "wiem" będzie brzmiało "wiym".

"A" czasem wymienia się na "o", czyli "ja wiedziałam" w godce krakowskiej będzie "jo wiydziała".

"O" generalnie jest wypowiadane jako "ło", ale jeśli na "o" pada akcent, to powiemy "łó". Zgodnie z tą zasadą "okno" to "łokno", ale "on" to "łón".

W gwarze nie ma "ą", "ę", ale są "ć", "ń", "ź". I tak dla przykładu "koń" to "kóń", a młody konik, czyli źrebak, to "źróbek".

Barbara Ciryt

[email protected]

Spróbuj przetłumaczyć

Tekst gwarą napisał wójt Iwanowic Zbigniew Grzyb:

Po tym, co zobocyłem w tv i usłysołem w radyju o łobchodach 4 czerwca, to wom pod Bogiym powiym! We mnie az sie bebechy przewalajo! Z piyknych kwiotków jakie nos wiedły ku prowdzie, łostały ino chabyrdzie. Ślimoki z mlykiym pod nosym, co to jym dać cumla i niech ido spać! Łobciorali nasom historyje ile wlezie! Ale na łogniu, chocioz sie nie poli ale tli, czoski lezom i łogiyn wcześni czy późni wybuchnie! Poharato tych łachudrów, które ino nom wstyd nieso! Moze nie tak sybko, ale jak przydzie cas, to ich skucynie łozniesie sie daleko, daleko!!!