Polska Komisja Likwidacyjna przejmuje władzę

Jesienią 1918 r. coraz bardziej stawało się jasne, że Austro-Węgry nie przetrwają wojny w dotychczasowym kształcie. Tendencje odśrodkowe w wielonarodowym państwie były coraz silniejsze i choć władza centralna wcale nie znikła, to kolejne nacje otwarcie deklarowały swoje wyjście z monarchii.

Drogi do niepodległości szukali też austriaccy Polacy. Trwały rozmowy między poszczególnymi partiami n temat ewentualnych działań. A jako że opinia publiczna stawała się coraz bardziej niecierpliwa, zdecydowano się na odważne posunięcia.

28 października w sali obrad rady miasta Krakowa w Pałacu Wielopolskich na wspólnym posiedzeniu zebrali się posłowie do Sejmu Krajowego oraz wiedeńskiej Rady Państwa. Podjęli tam decyzję o utworzeniu tymczasowego organu, który przejąłby władzę z rąk administracji austriackiej. Nazwano go Polską Komisją Likwidacyjną, bo jego zadaniem miało być zlikwidowanie, czyli przejęcie władzy z rąk zaborcy. Sformułowano śmiałą uchwałę, stwierdzającą, że „ziemie polskie w obrębie monarchii austriackiej należą już do państwa polskiego”.

W chwili utworzenia w skład tymczasowego prezydium Komisji weszli: Wincenty Witos z PSL „Piast” jako przewodniczący, Ignacy Daszyński z Polskiej Partii socjalno-Demokratycznej, Aleksander Skarbek ze Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego jako kierownik spraw wojskowych, Tadeusz Tertil z Polskiego Stronnictwa Demokratycznego (burmistrz Tarnowa) oraz ks. Józef Londzin - jednocześnie członek prezydium Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.

Siedzibą Komisji miała być stolica Galicji - Lwów, ale zrezygnowano z tego wobec zaostrzającej się tam sytuacji polsko-ukraińskiej.

Pierwszym działaniem PKL było wysłanie oficjalnego pisma do premiera cesarstwa Heinricha Lammascha notyfikującego jej powstanie i objęcie rządów na terenie Galicji. Drugie pismo przesłano do namiestnika Galicji - gen. Karla Huyna. Zażądano w nim wstrzymania wywozu żywności i rozmaitych materiałów, a także zaprzestania rekwizycji.

Komisja starała się o utrzymanie porządku i spokoju na podległym tej terenie, wydając odpowiednie rozporządzenia, jak np. to: „Prezydium PKL przestrzega kupców przed zakupywaniem od władz wojskowych wszelkich materiałów, artykułów, itp., albowiem stanowią one już własność państwa polskiego, a odnośne umowy nie będą miały żadnej mocy prawnej”.

Władzę Komisji stopniowo uznawały urzędy i instytucje. Szczególnie ważne było podporządkowanie się krakowskiej policji. Decyzję taką podjął jej dyrektor Rudolf Krupiński, który 30 października poddał się pod jej zwierzchność. Komisarz Krupiński pośredniczył też w rozmowach z przedstawicielami wojskowej komendy miasta ppłk. Ludwikiem Morawskim i rtm. Szeidlinem.

Wojskowi starali się zmusić Komisję do wyrażenia zgody na wywóz żywności z miasta. Póki co było to niemożliwe ze względu na unieruchomienie pociągów w wyniku akcji sabotażowej krakowskich kolejarzy.

30 października wieczorem w budynku „Sokoła” przy dzisiejszej ul. Piłsudskiego na wiecu pod przewodnictwem rektora UJ prof. Kazimierza Żórawskiego zebrali się urzędnicy państwowi, miejscy i krajowi, którzy uchwalili rezolucję oświadczającą, że od tej pory są urzędnikami państwa polskiego.

31 października uczestnicy spisku por. Stawarza opanowali miasto. W magistracie Austriacy przekazali władzę w mieście w ręce płk. Bolesława Roi, którego PKL mianowała komendantem wojska. 4 listopada na swoim pierwszym plenarnym posiedzeniu Komisja ukonstytuowała się w pełnym składzie.

Weszło do niej 23 polityków reprezentujących: PSL „Piast”, PPSD, Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, Polskie Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Prawicy Narodowej, PSL-Lewicę, Katolickie Stronnictwo Ludowe, Polskie Stronnictwo Postępowe i Zjednoczenie Narodowe.

PKL stworzyła Urząd Wywozu i Przywozu oraz 12 wydziałów: administracyjny, wojskowy, rolnictwa, robót publicznych, sądownictwa, skarbu, komunikacji, aprowizacji, opieki społecznej, górnictwa, przemysłu - rękodzieła - handlu oraz oświaty. 31 grudnia 1918 r. Komisja podporządkowała się rządowi w Warszawie, stając się od tego momentu rządem regionalnym.

28 stycznia 1919 r. połączyła się ze swoim lwowskim odpowiednikiem - Komitetem Rządzącym i przekształciła w Komisję Rządzącą dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spisza z siedzibą we Lwowie. W tej formie istniała do 27 marca, kiedy to przekazała władzę rządowi centralnemu i została zlikwidowana.