Przed i po menopauzie

Dr n. med. Magdalena Krzyczkowska-Sendrakowska, specjalista ginekolog położnik, endokrynolog z Kliniki Endokrynologii Ginekologicznej Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie

Zanikowi miesiączki w okresie menopauzalnym towarzyszy znaczne obniżenie się poziomu estrogenów - hormonów produkowanych głównie w jajnikach, łożysku i w tkance tłuszczowej. Jednym z najważniejszych przedstawicieli estrogenów jest estradiol, wytwarzany w jajnikach przez komórki ziarniste otaczające pęcherzyk Graffa. W okresie menopauzalnym następuje spadek liczby pęcherzyków i komórek ziarnistych, co powoduje znaczne obniżenie stężenia estradiolu we krwi, zanik owulacji, a następnie miesiączki.
Znaczenie estrogenów w organizmie kobiety jest ogromne. Hormony te wywierają wpływ na wszystkie struktury i funkcje mózgu. Zwiększają percepcję w zakresie: słuchu, węchu, dotyku, wzroku, zdolności uczenia się, poprawiają koncentrację, zdolność kojarzenia, funkcje poznawcze, pamięć, abstrakcyjne myślenie, zwiększają aktywność ruchową, zmniejszają depresyjny nastrój.
Niedobór estrogenów prowadzi do wielu niekorzystnych zmian w centralnym systemie nerwowym, układzie krążenia, układzie moczowo-płciowym, powoduje większe ryzyko udarów, zawałów serca, osteoporozy. U niektórych kobiet dochodzi do obniżenia macicy, nietrzymania moczu. Przy braku estrogenów kobieta może odczuwać nieprzyjemną suchość w pochwie i ból w trakcie stosunku (błona śluzowa staje się cieńsza, bardziej sucha i podatna na urazy i zakażenia).

wpływa na metabolizm komórek skóry, prowadząc do zmian w zawartości kolagenu i zmniejszania się elastyczności skóry oraz spadku aktywności syntezy kwasu hialuronowego i stężenia hydrofilnych glikozaminoglikanów, a tym samym zmniejszenia zawartości wody, co powoduje spadek napięcia, suchość skóry, powstawanie zmarszczek.
W Polsce menopauza występuje średnio u kobiet w 52. roku życia. Są pacjentki, u których zaczyna się wcześniej, już po 40. roku. Mówimy wówczas o menopauzie przedwczesnej. Najwięcej takich przypadków dotyczy kobiet palących papierosy. Palenie tytoniu powoduje znaczne obniżenie stężenia estrogenów i szybsze starzenie się organizmu.
Do wcześniejszego spadku stężenia estrogenów dochodzi również w wyniku usunięcia jajników. Objawy menopauzy mogą wystąpić nawet u dużo młodszej kobiety, jeśli jej jajniki przestaną funkcjonować, co nazywamy przedwczesnym wygasaniem czynności jajników.
W okresie menopauzy kobiety skarżą się na wiele uciążliwych objawów: kołatania serca, nerwowość, nadmierną pobudliwość, napady lęku, trudności w koncentracji, uczucie zmęczenia lub braku energii, utratę zainteresowań, uczucie przygnębienia, ataki płaczu, drażliwość, zawroty głowy i omdlenia, uczucie napięcia, drętwienia, mrowienia kończyn, bóle głowy, bóle mięśni i stawów, utratę czucia w rękach lub stopach, trudności w oddychaniu, uderzenia gorąca, nocne poty, utratę zainteresowania życiem płciowym.
Objawy mogą występować w różnych kombinacjach i nasileniu. U jednych kobiet są prawie niezauważalne, a u innych tak nasilone, że uniemożliwiają wręcz codzienne życie, prowadząc w niektórych przypadkach do stanów depresyjnych.
Trzeba jednak pamiętać, że niektóre objawy mogą być konsekwencją nie tylko menopauzy. Uderzenia gorąca towarzyszą np. chorobom tarczycy, białaczce, nowotworom, ale mogą się też pojawić po spożyciu alkoholu, odstawieniu narkotyków, czy jako objaw stresu.
Menopauza nie jest uwarunkowana tylko spadkiem stężenia hormonów. Czynnikami, które ją przyspieszają mogą być: niedożywienie, niska masa ciała, palenie papierosów, wegetarianizm, niższy poziom wykształcenia, leworęczność, ciężka praca fizyczna, życie na dużych wysokościach, niska masa urodzeniowa. Na opóźnienie menopauzy wpływają zwłaszcza: wielorództwo (powyżej trzech porodów); stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych.

Sposobem łagodzenia objawów związanych z menopauzą, potwierdzonym licznymi badaniami naukowymi i wieloletnią praktyką, jest hormonalna terapia zastępcza (HTZ). Jednak podejście do hormonalnego leczenia przeżywało dotychczas liczne wzloty i upadki. Po okresie zachwytu, kiedy terapii poddawano wszystkie kobiety, a leki hormonalne traktowano jak "pigułkę młodości", przed ok. 15. laty nastąpił odwrót od HTZ. Przyczyniła się do tego źle pojęta, nagłośniona w mediach interpretacja wyników badań amerykańskich, które miały udowodnić, że leczenie zmniejsza ryzyko wielu chorób. W badaniach analizowano zachorowania na: choroby układu sercowo-naczyniowego, raka piersi, raka jelita grubego, raka błony śluzowej trzonu macicy, raka gruczołu piersiowego. Oceniano także ryzyko wystąpienia złamań, udaru mózgu, zatoru tętnicy płucnej i zgonów w konsekwencji innych schorzeń.
Badania wykazały, że w grupie kobiet leczonych hormonalnie ryzyko choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu, choroby zakrzepowo-zatorowej i raka piersi było wyższe niż u nie leczonych, natomiast mniejsze było ryzyko złamań szyjki kości udowej i trzonów kręgowych oraz raka jelita grubego.
Na czym więc polegał błąd w interpretacji wyników.
Estrogeny działają na naczynia bardzo korzystnie - rozszerzająco, obniżają ciśnienie, zmniejszają ryzyko chorób krążenia, ale muszą być podane w odpowiednim momencie. Jeśli terapię zastosuje się u kobiety chorej na miażdżycę, która już nie miesiączkuje, wywołują efekt niekorzystny. Może wtedy dojść do destabilizacji blaszki miażdżycowej i epizodu zakrzepowo-zatorowego. Prawidłowo zastosowane leczenie, bezpieczne i dające bardzo dobre rezultaty, powinno być wdrożone, gdy miesiączki stają się nieregularne, zanikają lub do 10. lat po ich ustaniu, najlepiej przed 60. rokiem życia.
Na wynik badań przeprowadzonych przez Amerykanów wpłynął nieprawidłowy, ujednolicony sposób leczenia wszystkich kobiet, bez względu na wiek, czas jaki upłynął od ostatniej miesiączki, czy inne schorzenia ogólne. Zła sława HTZ, która przyczyniła się do zmniejszenia zainteresowania podawaniem kobietom hormonów, była więc całkiem niezasłużona.
Estrogeny przyjmowane w postaci hormonalnej terapii zastępczej u kobiet po menopauzie działają jak naturalne estrogeny. Jedyny niekorzystny efekt, jaki HTZ może powodować, jeśli się ją stosuje dłużej niż 5 lat, to minimalny wzrost ryzyka raka piersi. Wśród kobiet nie leczonych rak piesi dotyczy 1 na 11, a wśród leczonych - 1 na 10. Aby wcześnie wykryć ewentualne zmiany u tych pacjentek, należy wykonywać raz w roku mammografię i USG piersi.
Terapia hormonalna powinna być włączona w okresie okołomenopauzalnym

ponieważ estrogeny zapobiegają narastaniu złogów w naczyniach krwionośnych we wczesnym etapie miażdżycy, ale mogą wywierać działanie destabilizacyjne, gdy w naczyniach krwionośnych obecne są już zmiany degeneracyjne. Jeśli w układzie sercowo-naczyniowym wystąpiły już zmiany, to rozpoczęcie terapii hormonalnej może w pierwszym roku leczenia zwiększyć ryzyko epizodów sercowo-naczyniowych, zwłaszcza u kobiet, u których menopauza wystąpiła wiele lat wcześniej.
Hormony powinny przyjmować wszystkie kobiety po zabiegach usunięcia jajników przeprowadzonych przed okresem menopauzy.
Włączenie HTZ (najlepiej przez lekarza endokrynologa lub ginekologa) powinno być poprzedzone dokładnym wywiadem lekarskim, badaniem ginekologicznym, mammografią, USG piersi, USG macicy, ewentualnie badaniami hormonalnymi. Lekarz, mając wyniki tych badań, dobiera rodzaj i dawkę hormonów.
Guz piersi rośnie kilkanaście lat. Jeśli się poda hormony nie wiedząc, że w organizmie kobiety są już komórki rakowe, to znacznie przyspiesza się ich rozwój. Stąd konieczność wykonania badań piersi przed włączeniem leczenia.
Leczenie estrogenami wymaga wiedzy specjalistycznej i ścisłego przestrzegania niezbędnych badań, bardzo dokładnego zdiagnozowania, zebrania wywiadu o chorobach pacjentki. Lekarz musi zdecydować, czy można pacjentce podać hormony, w jakiej formie i dawce. Trzeba dużego doświadczenia, żeby odpowiednio dobrać lek.
Terapię hormonalną można stosować doustnie w postaci tabletek lub przezskórnie w formie plastrów lub żelu.
Sposób leczenia dostosowuje się do wieku kobiety. U młodszych pacjentek można się zdecydować na antykoncepcję hormonalną (o ile nie palą papierosów lub nie chorują na nadciśnienie), albo terapię sekwencyjną (cykliczną). U kobiet starszych lub nie miesiączkujących od co najmniej roku można podawać hormony w sposób ciągły, czyli bez wywoływania miesiączek.
W Polsce nie ma jeszcze dość rozpowszechnionego zwyczaju, by dobrze wyglądać, dobrze się czuć i być szczęśliwym. Pacjentki narzekają na uderzenia gorąca, czy nadmierną potliwość, ale twierdzą, że jakoś to znoszą. W jakim celu? Styl życia cierpiętnika nie ma sensu. Przecież w czasie każdego uderzenia gorąca niszczy się pewna ilość komórek nerwowych w mózgu. Zmiany hormonalne pozostawiają trwały ślad w organizmie.
Współcześnie ok. 30 proc. życia kobiety przypada na okres po menopauzie. Dlatego tak ważna jest ogólna kondycja zdrowotna w tym okresie. Nie wszystkie kobiety doświadczają przykrych dolegliwości, ale wszystkie dotknięte są zespołem niedoborów hormonalnych, prowadzącym do różnych schorzeń i zaburzeń. Hormonalna terapia zastępcza jest coraz bardziej bezpieczna, a umiejętnie zastosowana chroni organizm kobiety przed niekorzystnymi zmianami i zdecydowanie poprawia jakość życia po menopauzie.
Wysłuchała: DANUTA ORLEWSKA