Siedziba książąt

Ostatni starosta

Zamek w Zatorze zbudowano w latach 1445-1447 w miejscu domniemanego gródka książęcego. Gotycka budowla była najpierw siedzibą książąt zatorskich (do 1513 roku), później - polskich starostów niegrodowych.

Ostatni starosta

 Ostatni starosta Fryderyk Piotr Dunin herbu Łabędź przeprowadził, w drugiej połowie XVII wieku, gruntowny remont i przebudowę zamku. Dobudowano drugie piętro i zlikwidowano wykusz nad wejściem. Kolejnych zmian w wyglądzie budowli dokonano w 1836 roku. Na zamówienie ówczesnego właściciela, Aleksandra Potockiego, projekt wykonał spolonizowany Włoch Franciszek Maria Lanci, przy współpracy z rzeźbiarzem Parysem Filippim.
 Lanci nawiązał do średniowiecznej architektury angielskiej i nadał zamkowi wygląd romantycznego neogotyku. Ryzalit w elewacji frontowej przechodzi w wieżę nakrytą namiotowym hełmem z iglicą, z czterema nadwieszonym wieżyczkami. Wnętrza ozdobiono sztukateriami Włocha Liattiego i Kajetana Golińskiego. Południowej przybudówce nadano kształt neogotyckiej loggi.
 Zmian dokonano także w otoczeniu pałacu. Bramę wjazdową usytuowano w neogotyckim murze z cegły, zwieńczonym krenelażem i ozdobionym rzeźbami z kamienia z okolic Zatora (m.in. renesansowe kartusze herbowe Łodzia, Ostoja i Jastrzębiec). Przy bramie zbudowano parterową, neogotycką oficynę. Zamek otoczony był ładnym parkiem (regularny, geometryczny ogród), założonym po 1836 roku.

Rezydencja Potockich

 Do II wojny światowej zamek był rezydencją Potockich. Sale mieściły wspaniałe zbiory historyczne: pamiątki po monarchach (królowej Bonie, Stefanie Batorym, Janie III Sobieskim, Auguście II Mocnym, Napoleonie), militaria, galerię obrazów, m.in. z dziełami Leonardo da Vinci, Canaletta, Bacciarellego, galerię rzeźb, posążki egipskie i greckie, mozaiki oraz płytę grobową z białego marmuru z arabskim napisem, znalezioną we wsi Dwory. W okresie okupacji hitlerowskiej w zamku znajdował się obóz dla przesiedleńców niemieckich. Budowla uległa dewastacji, a bogate zbiory dzieł sztuki zostały zrabowane przez hitlerowców.
 Po zakończeniu wojny zamek początkowo nie miał gospodarza, a jego pomieszczeń używano jako składów zboża, nawozów i innych towarów. Sytuacja uległa zmianie, gdy po długich perypetiach w 1951 roku obiekt przekazano Instytutowi Zootechniki. W latach 1960-1968 przeprowadzono dokładną renowację. Najpierw wyremontowano dach, a następnie rozpoczęto rekonstrukcję wnętrz i uporządkowano otoczenie.
 Obecnie mieści się tu siedziba działu naukowego Rybackiego Zakładu Doświadczalnego Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie.

Z Gozdawą w herbie

 Zamek położony jest na południowo-wschodnim krańcu miasta, nad stokiem opadającym w stronę Skawy, zwrócony jest frontem ku zachodowi. Murowany, dwupiętrowy, częściowo podpiwniczony. W budowli zachowały się prawie w całości mury pierwotnego zamku z połowy XV wieku. W środku elewacji frontowej wysuwa się na zewnątrz w formie ryzalitu wieża, wyższa o jedną kondygnację od całego budynku, zwieńczona niskim krenelażem, na narożnikach ozdobiona niewielkimi nadwieszonymi wieżyczkami. Gzymsy nad oknami parteru mają kształt ozdobnego oślego grzbietu z herbem Wąsowiczów - Gozdawą. Do wnętrza prowadzi kolumnowy portal.
 Na południowej stronie do zamku przybudowana jest loggia (z 1836 roku); neogotycka, później zmieniona na neorenesansową. Wewnątrz na uwagę zasługują dwie pary sal po obu stronach na parterze, w 1836 roku bogato dekorowane cennymi malowidłami i sztukateriami (groteski) w stylu tzw. pompejańskim przez Włocha Liattiego i Kajetana Golińskiego. Po lewej stronie sieni sale Myśliwska i Złota o skomplikowanym układzie sklepień z przełomu XVIII i XIX wieku. W sali Złotej zachowały się ślady 14-karatowego złota. Po prawej stronie, w salach Paprociowej i Bluszczowej, sklepienia kolebkowe z lunetami. Zachowało się kilka marmurowych kominków w stylu klasycystycznym, a w sieni - piękne sklepienie dekorowane malowidłami.

(X)