Drewniane dziedzictwo

W malowniczy krajobraz Małopolski nierozerwalnie wpisały się drewniane budowle - strzeliste kościoły kryte stromymi dachami z gontu, cerkwie z baniastymi hełmami, wysmukłe dzwonnice, szlacheckie dwory, karczmy, spichlerze... Wszystkie te architektoniczne skarby są nie tylko urodziwymi elementami pejzażu, ale i pamiątkami przypominającymi o burzliwej historii i bogatej tradycji regionu - a także unikatem na skalę światową.

Najliczniejszą grupą wśród zabytków szlaku są budowle sakralne: kościoły, cerkwie, kaplice, dzwonnice. Inne obiekty to dwory, budynki mieszkalne, budynki użyteczności publicznej, zespoły zabudowy miejskiej i wiejskiej, zespoły przemysłowe oraz skanseny. Do najcenniejszych skarbów szlaku zaliczają się unikatowe na skalę światową drewniane kościoły zrębowe z XV-XVIII w. Najlepiej zachowane i najpiękniejsze świątynie zostały w 2003 r. wpisane na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO (poważną rolę w tej inicjatywie odegrał wspomniany dr Marian Kornecki). Wyjątkowo malowniczymi zabytkami budownictwa drewnianego są łemkowskie cerkwie greckokatolickie i prawosławne w Beskidzie Sądeckim i Niskim.
Wśród obiektów niesakralnych wyróżniają się dwory w Goszycach, Laskowej, Miechowie i Dołędze. Niezwykłym zabytkiem jest słynna karczma "Rzym" w Suchej Beskidzkiej oraz wille w Zakopanem, wzniesione w stylu zakopiańskim, a zwłaszcza uważane za największe osiągnięcie architektoniczne tego nurtu "Koliba" i "Pod Jedlami". Bardzo interesującymi punktami szlaku są skanseny, w których zgromadzono zabytki ludowej kultury materialnej różnych regionów Małopolski, a zwłaszcza wiejskiego budownictwa. Kolejna grupa obiektów drewnianych uwzględnionych na szlaku to zespoły zabudowy drewnianej: m.in. budownictwa uzdrowiskowego w Krynicy i Szczawnicy, domy podcieniowe w Ciężkowicach czy zdobione chałupy w Zalipiu.
O tych wszystkich - a także o wielu innych - obiektach można przeczytać w wydanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego we współpracy z Wydawnictwem Bezdroża obszernym przewodniku "Szlak Architektury Drewnianej". W starannie przygotowanej i pięknie zilustrowanej publikacji przedstawiono szczegółowo cały szlak i zdobiące go zabytki. Rozdział pierwszy poświęcono ogólnym informacjom o województwie, rozdział drugi to prezentacja stylów występujących w architekturze drewnianej, opis podstawowych konstrukcji oraz krótka charakterystyka poszczególnych grup obiektów i ich zespołów. Najobszerniejszy rozdział - trzeci - zawiera propozycje tras zwiedzania Szlaku Architektury Drewnianej. Zgrupowano je w czterech częściach: okolice Krakowa, okolice Tarnowa, okolice Nowego Sącza i Gorlic oraz Orawa, Podhale, Spisz i Pieniny. Rozdział czwarty przeznaczono na informacje praktyczne, piąty - na wyjaśnienia wybranych pojęć związanych z architekturą drewnianą. Całość uzupełniają: indeks miejscowości, spis ramek, planów i map.
Część stricte turystyczna przewodnika zaczyna się od prezentacji zabytkowego budownictwa drewnianego w najbliższych okolicach Krakowa, w tym oczywiście w powiecie krakowskim. Jako pierwszy opisany został kościół parafialny w Modlnicy: z 1553 r., o konstrukcji zrębowej, kryty gontem, z wolno stojącą dzwonnicą z XVIII stulecia. Znacznie więcej miejsca zajmuje w przewodniku prezentacja Ojcowa. Obejrzeć tam można zabudowę uzdrowiskową z okresu, gdy wieś była sławna jako miejscowość letniskowa i uzdrowiskowa. Budowane wtedy obiekty wzorowano na tych z kurortów alpejskich. W stylu szwajcarskim czy też alpejskim wzniesiono w Ojcowie zakład wodoleczniczy Goplana, a także altany gabinetowe w Parku Zdrojowym. Z kolei pawilon "Na postoju" reprezentuje styl zakopiański. Ciekawą budowlą jest także kaplica św. Józefa Rzemieślnika, zwana Kaplicą na Wodzie: przerobiona w 1901 r. na obiekt sakralny z dawnych łazienek zdrojowych łączy w sobie cechy stylu szwajcarsko-ojcowskiego i zakopiańskiego. Ciekawostką jest, że kaplica wsparta została na filarach osadzonych w dnie Prądnika. Według tradycji powstanie budowli wiąże się z zarządzeniem cara Mikołaja II, który zakazał stawiania na ziemi ojcowskiej świątyń - stąd sprytny wybieg mieszkańców i zlokalizowanie kaplicy "na wodzie". Inicjatorem budowy świątyni był dyrektor Goplany dr Stanisław Niedzielski.
Kolejny obiekt w podkrakowskiej części szlaku to dzwonnica przy kościele św. Mikołaja w Skale. Odbudowana została po pożarze kościoła około roku 1765 i charakteryzuje się ciekawą konstrukcją dachu. Inną ciekawostką na szlaku jest XVIII-wieczna świątynia w Iwanowicach, do budowy której wykorzystano fragmenty gotyckiego kościoła z 1408 r. Przenosząc się nieco bardziej na południe trafić można do Racławic, gdzie bez większych zmian dotrwał do naszych czasów kościół parafialny z 1511 r. Przemieszczając się w kierunku Krzeszowic przez Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie można dotrzeć do Paczółtowic: w znanej z pola golfowego wsi godny zobaczenia jest kościółek Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, udekorowany wewnątrz przedmiotami z czarnego marmuru dębnickiego, wykonanymi w warsztacie Zielaskich z Dębnika z II połowie XVII stulecia - lichtarzem na paschał, antepedium ołtarza głównego oraz epitafium Adama Negowicza, jednego z czołowych kamieniarzy warsztatu dębnickiego. Z Paczółtowic szlak wiedzie przez Czerną i tamtejsze sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej oraz Krzeszowice aż do Tenczynka. W tej wsi wznosi się dzwonnica przy kościele św. Katarzyny sprzed 1748 r. Po zwiedzeniu ruin zamku Tenczyn szlak opuszcza powiat krakowski, kierując się ku Alwerni.
Do powiatu można wrócić, korzystając z kolejnej trasy proponowanej w przewodniku: między Krakowem a Słomnikami. Po zwiedzeniu drewnianych świątyń w Mogile, Krzesławicach i Górce Kościelnickiej trasa wiedzie do Czulic, gdzie stoi kościół św. Mikołaja z 1547 r. Gruntowne przebudowy z lat 1720 i 1781 oraz remonty z 1866 i 1906 nie zatarły gotyckich detali, które widoczne są do dziś. Szczególną uwagę zwraca portal wejścia do zakrystii o nadprożu w formie ściętego trójliścia. Z Czulic szlak kieruje się do Biórkowa Wielkiego i kościoła parafialnego Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1633 r. Kolejną miejscowością, zasługującą na odwiedzenie, są Goszyce z drewnianym dworem z XVII w., jednym z najcenniejszych zachowanych dworów szlacheckich. Miejscowa tradycja wiąże jego budowę z czasami króla Jana III Sobieskiego, a umieszczone na krańcach kalenicy dachu półksiężyce mają wskazywać na udział właściciela w wojnach z Turkami. W XVIII w. budynek przeszedł gruntowną przebudowę, położono m.in. obecne dachy i połączono alkierze z fasadą. Niecałe 2 kilometry od Goszyc leży Wilków. Wznosi się tam drewniana kaplica św. Otylii i Łucji z XVII w. Przykrywa ją wysoki gontowy dach, nakryty sześcioboczną wieżyczką sygnaturkową z latarnią.
W sumie na trasie prowadzącej przez Kraków i jego okolice - w tym powiat krakowski - można obejrzeć ponad 50 zabytkowych drewnianych obiektów.
Tekst i fot.: (PS)